Fantasíur eru bókmenntaform sem oft er notað til að koma á framfæri gagnrýni á samfélagið í heild eða að hluta. Þegar vel er að verki staðið geta þær vakið athygli á einhverju sem við erum löngu orðin samdauna og hætt að taka eftir, með því að setja það í nýjar og óvæntar aðstæður og gera það framandi. Ein af undirgreinum fantasíunnar er dystópían, sem lýsir framtíðarsamfélagi þar sem allt er farið úr skorðum og inniheldur gjarnan alvaldan einræðisherra stjórnar fólki með ofbeldi og ógnum. Freyju saga fellur undir þetta bókmenntaform.
Múrinn er fyrri hluti Freyju sögu og kom út í fyrra. Þar er sagt frá framtíðarsamfélaginu í borginni Dónol sem er umkringd háreistum múr. Íbúar lifa í algerri einangrun frá umheiminum, tækni er hverfandi og fátækt og skortur mikil en ógnandi stjórnandi heldur öllu í skefjum. Aðalpersónan Freyja elst upp í borginni hjá ömmu sinni en kemst að því undir lok sögunnar að hún eigi foreldra í Vanheimum, borg sem er handan múrsins. Djásn hefst þar sem Freyju hefur tekist við illan leik að brjótast út og flýja til Vanheima þar sem faðir hennar, forseti Ríkisins eða hins sameinaða Íslands, tekur á móti henni opnum örmum. Hann lofar Freyju að frelsa fólkið í Dónol og hefst strax handa við að búa hana undir að vera krýnd lausnari Ríkisins. Samfélagið í Vanheimum er alger andstæða alls sem Freyja hefur áður kynnst, allt er fallegt, gljáandi og hreint, allir eiga gsm-síma og tölvur og Freyja kynnist Interneti og sjónvarpi í fyrsta sinn á ævinni. Hún telur sig nú hafa lokið verki sínu og frelsað fólk í Dónol undan ánauðinni, en skömmu fyrir krýninguna berst henni bréf sem vekur með henni ugg. Í því er viðvörun til hennar um að hún verði í hættu stödd á krýningunni, en það er meira við bréfið sem vekur óhug og atburðir við krýninguna næsta dag verða til þess að hún fer að efast um að hlutverki hennar sé raunverulega lokið.
Sagan er eins og áður sagði skrifuð inn í hefð dystópískra bókmennta en sú bókmenntategund nýtur töluverðra vinsælda um þessar mundir. Hungurleika-þríleikur Suzanne Collins og Divergent þríleikur Veronicu Roth hafa báðir slegið rækilega í gegn svo dæmi séu tekin. Þó að forminu sé að mestu leyti fylgt hér gætir einnig áhrifa úr öðrum áttum svo sem úr ásatrú og íslenskri menningu. Í sögunni eru íslenskar fornsögur til að mynda orðnar að einskonar helgiritum, hetjur sagnanna eru tilbeðnar eins og guðir og fólk lifir eftir Njáls sögu, Sturlungu og svo framvegis. Ásatrúin er einnig notuð á afar hugmyndaríkan hátt til að undirbyggja söguna. Persónur og staðir bera nöfn úr goðsögum og örlög þeirra haldast að vissu leyti í hendur við örlög goðanna, auk þess sem ákveðnir atburðir eru greinilega byggðir á sögum af ásum. Þetta verður þó ekki til þess að gera söguna fyrirsjáanlega, síður en svo, þar sem atburðarásin tekur reglulega óvænta stefnu og hlutverk persónanna eru stokkuð upp.
Í Djásnum er farið frekar í bakgrunn sögunnar, Íslandssöguna, og því lýst hvað varð til þess að samfélagið er orðið eins og það er. Freyja lærir meira og meira um fortíð lands og þjóðar og eftir því sem hún fær að vita meira skýrist myndin fyrir lesandanum líka. Sögulegur bakgrunnur er vel útfærður og hugsað fyrir öllu þannig að úr verður heildstæð heimsmynd. Uppbyggingu samfélagsins er einnig lýst nánar og sérkennum ólíkra borga í álfunni Íslandi. Samfélaginu í Vanheimum og hinu sameinaða Íslandi, sem samanstendur af fleiri stórborgum, er haldið gangandi með Djásnum, hlutum sem fólk safnar til að eignast framhaldslíf. Greitt er fyrir Djásnin með yfirdrætti sem er borgaður með vinnu og því meira sem fólki hefur tekist að safna sér af Djásnum því meiri tíma fær það í framhaldslífinu. Úr verður stöðug hringrás þar sem fólk kaupir fleiri og fleiri Djásn og vinnur alltaf meira og meira til geta keypt meira. Fólk fórnar hamingjunni, frelsinu og fjölskyldunni og er svo háð því að eignast fleiri Djásn að það veitir því ekki eftirtekt sem stjórnendur gera, eða að það hafi lítið sem ekkert um örlög sín að segja.
Það er fagnaðarefni að þessi bókmenntategund sé að skjóta rótum í íslenskum bókmenntaheimi og að hér sé sýnt og sannað að vel sé hægt að skrifa dystópíur á íslensku og um Ísland. Í bókum af þessu tagi er hefð fyrir þríleikjum en Freyju sögu lýkur með annarri bók og er það ágætis tilbreyting, áherslan verður á að lýsa tveimur ólíkum heimsmyndum innan sama ramma og leysa úr vanda miðað við forsendur hvors um sig. Í sögunni er mikil áhersla lögð á að lýsa samfélaginu, uppbyggingu þess og aðstæðum fólks og er það gert svolítið á kostnað persónusköpunar, vinir og fjölskylda Freyju í Vanheimum verða ekki eins skýrar persónur og þær sem lesandinn kynntist í Múrnum. Freyja sjálf verður samt nokkuð marghliða og innri átökum hennar er lýst af miklu innsæi. Á heildina litið er Djásn vel heppnað framhald af Múrnum og góður lokakafli í sögunni af Freyju og baráttu hennar fyrir frelsi. Samfélagsgagnrýni er áberandi, gagnrýni á neysluhyggju, græðgi og andvaraleysi gagnvart stjórnvöldum og því sem er á seyði í samfélaginu. Margar hliðstæður eru dregnar með nútímasamfélagi og reynt að vekja lesandann til umhugsunar, og tekst bara nokkuð vel að varpa ljósi á hluti sem geta komið okkur í koll ef við erum ekki með hugann við efnið.
María Bjarkadóttir, desember 2014