Tímaás bókmenntanna

Samkvæmt Landnámabók tekur Ingólfur Arnarson sér fasta bólfestu í Reykjavík ásamt föruneyti sínu um 870 og er skipulegt landnám Íslands jafnan kennt við hann þótt víst sé að aðrir hafi haft hér búsetu fyrr.

Upphaf bókagerðar á Íslandi má rekja aftur til ársins 1000. Engin handrit hafa þó varðveist frá þessum tíma. Elstu varðveittu handritin eru frá 12. öld. Hægt er að skoða handrit í Safnahúsinu við Hverfisgötu og á Þjóðminjasafni Íslands.

Landnáma er talin rituð á fyrri hluta elleftu aldar. Hún er helsta heimild um landnám Íslands auk Íslendingabókar og er ártalið 874 sótt þangað þótt sagnfræðigildi bókarinnar sé umdeilt. Frumgerð Landnámu er glötuð en hún er til í nokkrum endurgerðum frá 13., 14. og 17. öld.

Ingunn Arnórsdóttir var íslensk menntakona og kennari á 12. öld. Hún var á Hólum hjá Jóni biskupi Ögmundssyni og er fyrsta íslenska konan sem sögur fara af sem var menntuð í latínu og öðrum fræðum til jafns við pilta og kenndi þeim líka. Frá henni segir í sögu Jóns biskups:

Presturinn Ari fróði Þorgilsson setur saman Íslendingabók á norrænu. Íslendingabók er sagnfræðirit en þar er skráð í stuttu máli saga Íslands frá landnámi til um 1120. Bókin hefst á orðunum: „Ísland byggðist fyrst úr Norvegi á dögum Haralds hins hárfagra.“

Þingeyrarklaustur er elsta klaustur á Íslandi og gegndi það mikilvægu hlutverki í bókmenningu Íslendinga. Þar ritaði Oddur Ólafsson meðal annars Ólafs sögu Tryggvasonar um 1190 á latínu.

Konungasögur eru ævisögur norrænna konunga, skrifaðar á 12. og 13. öld, flestar á Íslandi, en nokkrar í Noregi. Flestar fjalla þær um Noregskonunga, nokkrar um Danakonunga. Meðal konungasagnahandrita er Morkinskinna, sem talin er rituð um 1275.

Snorri Sturluson ritaði Eddu um 1220 en Snorra-Edda er ein helsta heimild okkar um heiðinn átrúnað og norræna goðafræði, auk Eddukvæðanna.

Um Snorra-Eddu segir á vef Árnastofnunnar:

Viðeyjarklaustur var mikilvægt menntasetur og þar var góður bókakostur. Fyrst var þar Ágústínusarregla en síðan Benediktsmunkar. Klaustrið lagðist af 1539 þegar menn Danakonungs rændu það í aðdraganda siðaskipta.

Sturlunga heitir svo eftir ætt afkomenda Sturlu Þórðarsonar í Hvammi í Dölum, sem nefndir voru Sturlungar. Sturla Þórðarson (1214 – 1284) er talinn hafa lagt mest til ritunar Sturlungu en einnig hafa aðrir sagnaritarar komið að verkinu.

Konungsbók Eddukvæða talin rituð. Handritið er ritað af óþekktum skrifara en Konungsbók er elsta safn eddukvæða sem varðveist hefur. Eddukvæði segja frá heiðnum goðum og hetjum, en hefð er fyrir að skipta þeim í goða- og hetjukvæði.

Mörg vegleg og ríkulega skreytt handrit eru varðveitt frá fjórtándu öld.

Möðruvallabók er talin rituð um miðbik fjórtándu aldar en hún er stærsta og mikilvægasta handrit Íslendingasagna. Þetta skinnhandrit samanstendur af 189 blöðum og auk þess hefur verið bætt við 11 blöðum frá 17. öld til uppfyllingar.

Skarðsbók Jónsbókar skráð, en hún er listilega skreytt skinnhandrit. Jónsbók var lögbók Íslendinga sem tók við af Járnsíðu árið 1281 í kjölfar þess að Íslendingar gengu Noregskonungi á hönd og var bókin mest lesna bók á Íslandi um aldir.

Flateyjarbók, safn sagna af Noregskonungum skrifuð að beiðni Jóns Hákonarsonar bónda í Víðidalstungu í Vatnsdal. Bókin er skrifuð á árunum 1387-1394 af tveimur prestum, þeim Jóni Þórðarsyni og Magnúsi Þórhallssyni. Sá síðarnefndi myndlýsti einnig bókina.

Stór rímnahandrit eru varðveitt frá þessum tíma. Efni eldri sagna var fært í rímur, en einnig eru þýðingar varveittar, helst kirkjulegt efni úr ensku, þýsku og dönsku.

Jón Arason, síðasti kaþólski biskupinn á Íslandi, flytur fyrstu prentsmiðjuna til landsins. Prentsmiðjan var staðsett á Breiðabólstað í Vesturhópi en var síðan flutt að Hólum í biskupstíð Guðbrands Þorlákssonar.

Nýja testamentið kemur út í þýðingu Odds Gottskálkssonar. Bókin er jafnframt fyrsta bók sem prentuð er á íslensku, en hún var prentuð í Kaupmannahöfn. Þessi þýðing gegndi mikilvægu hlutverki í varðveislu íslenskrar tungu, en hún varð síðar hluti af Guðbrandsbiblíu sem gefin var út árið 1584.

Íslendingar taka upp lútherskan sið í stað kaþólsku. Klaustur leggjast þar með af á Íslandi en þau höfðu verið einar af helstu miðstöðvum sagnaritunar. Margar helstu gersemar íslenskra handrita voru skrifaðar í klaustrum.

Guðbrandsbiblía kemur út. Bókin er kennd við Guðbrand Þorláksson biskup á Hólum sem gaf hana út, en fyrsta prentsmiðja landsins var á Hólum í hans tíð, flutt þangað frá Breiðabólstað þar sem hún var sett á fót.

Uppskriftaalda hefst á Íslandi og Danir og Svíar keppast um að komast yfir íslensk handrit. Þessi áhugi á fornritunum fylgdi húmanismanum og endurreisninni sem skilaði sér í fornmenntastefnunni svokölluðu meðal íslenskra menntamanna.

Séra Hallgrímur Pétursson (1614 – 1674) skrifar Passíusálma sína. Hallgrímur er vafalaust þekktasta trúarskáld Íslendinga en við hann er kirkjan sem gnæfir yfir Reykjavík kennd.

Árni Magnússon (1663 – 1730) tekur að safna handritum og heldur því áfram næstu fjóra áratugina. Árni fór til náms í Kaupmannahöfn um tvítugt og starfaði þar æ síðan þótt hann dveldi einnig langdvölum á Íslandi.

Fyrsti vísir íslensks þjóðbókasafns, Landsbókasafns Íslands, varð til árið 1818 að tillögu danska fornfræðingsins Carls Christians Rafns. Í upphafi nefndist safnið „Stiftsbókasafnið“. Því var komið fyrir á lofti dómkirkjunnar í Reykjavík.

Um miðbik nítjándu aldar hefst skipulögð þjóðsagnasöfnun á Íslandi í kjölfar rómantísku stefnunnar. Líkt og í öðrum löndum fylgdi henni áhugi á alþýðumenningu og munnmælasögum og tengist þessi áhugi á þjóðmenningu einnig sjálfstæðisbaráttunni hér á landi.

Torfhildur Hólm (1845-1918) hlýtur skáldastyrk frá Alþingi, fyrst íslenskra kvenna. Nafni styrksins var að vísu breytt í „ekknastyrk“ í kjölfar andmæla. Torfhildur var fyrsti atvinnurithöfundur Íslands og fyrsta konan til að senda frá sér skáldsögur.

Borgarbókasafn Reykjavíkur, upphaflega nefnt Alþýðubókasafn og síðar Bæjarbókasafn, hóf starfsemi sumardaginn fyrsta, 19. apríl 1923. Safnið var stofnað að tilhlutan bæjarstjórnar Reykjavíkur 18. nóvember 1920.

Kvæðamannafélagið Iðunn var stofnað árið 1929. Tilgangur félagsins er að æfa kveðskap og safna rímnalögum og alþýðuvísum, fornum og nýjum. Félagið er öllum opið en það heldur reglulega fundi yfir vetrarmánuðina og þar fara meðal annars fram kvæðalagaæfingar.

Halldór Laxness hlýtur Nóbelsverðlaunin í bókmenntum fyrir „litríkan skáldskap sem endurnýjað hefur íslenska frásagnarlist“, eins og segir í tilkynningu sænsku akademíunnar. Halldór er eini Íslendingurinn sem hlotið hefur verðlaunin til þessa.

Íslendingar og Danir ná samningum um skiptingu handrita úr safni Árna Magnússonar, en ekki var þó endanlega gengið frá samningnum fyrr en 1986. Tveir þriðju hlutar handritasafnsins skyldu fluttir heim til Íslands en einn þriðji verða eftir í Árnasafni í Kaupmannahöfn.

Fyrstu handritin sem Danir afhentu Íslendingum í kjölfar samnings landanna um skiptingu handritasafns Árna Magnússonar komu heim með danska varðskipinu Vædderen að morgni 21. apríl 1971.

Barnabókaverðlaun fræðsluráðs Reykjavíkur (nú skóla- og frístundaráðs) veitt í fyrsta sinn.

Ólafur Jóhann Sigurðsson hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs, fyrstur Íslendinga, fyrir bækurnar Að laufferjum og Að brunnum.

Snorri Hjartarson hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 1981 fyrir ljóðabókina Hauströkkrið yfir mér, sem kom út árið 1979. Í röstuðningi dómnefndar sagði m.a.: „Á skýran og agaðan hátt yrkir skáldið um náttúruupplifanir og heiminn um leið."

Bókmenntahátíðin í Reykjavík haldin í fyrsta sinn. Thor Vilhjálmsson rithöfundur, Einar Bragi skáld og Knut Ödegård þáverandi forstöðumaður Norræna hússins stofnuðu til hátíðarinnar og varð hún fljótt einn af helstu viðburðum íslenska bókmenntasamfélagsins.

Norrænu barnabókaverðlaunin stofnuð af félagi norrænna skólasafnvarða. Guðrún Helgadóttir varð árið 1992 fyrst íslenskra barnabókahöfunda til að hljóta verðlaunin.

Thor Vilhjálmsson hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 1988 fyrir skáldsöguna Grámosinn glóir frá 1986.

Helgi Hálfdanarson (1911 – 2009) lýkur þýðingu sinni á leikritasafni Shakespears, en sú iðja hófst með þýðingu hans á As You Like it (Sem yður þóknast) sem kom út árið 1951.

Fríða Á. Sigurðardóttir hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 1992 fyrir skáldsöguna Meðan nóttin líður frá 1990. Í rökstuðningi dómnefndar segir: „Skáldsagan er djörf og nýstárlæg en býr einnig yfir ljóðrænni fegurð.

Einar Már Guðmundsson hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 1995 fyrir skáldsöguna Englar alheimsins frá 1993. Í rökstuðningi dómnefndar segir: „Heiminum og siðmenningunni er lýst af ljóðrænni geggjun í gegnum huga hins geðssjúka. Kímnin magnar alvöruna.

Heildarútgáfa á Íslendingasögum og þáttum kom út í enskri þýðingu síðsumars 1997 hjá útgáfufélaginu Leifi Eiríkssyni. Ritstjóri útgáfunnar var Viðar Hreinsson bókmenntafræðingur og með honum starfaði fjögurra manna ritnefnd sem skipuð var þeim dr. Robert Cook, dr. Terry Gunnell, dr.

Mýrin, alþjóðleg barnabókmenntahátíð í Reykjavík haldin í fyrsta sinn. Norræna húsið í Reykjavík hefur veg og vanda að hátíðinni í samstarfi við fleiri stofnanir og félagasamtök á sviði bókmennta og barnamenningar.

Vestnorrænu barnabókaverðlaunin stofnuð. Þau hafa síðan verið veitt annað hvert ár en til þeirra keppa barna- og unglingabækur frá Íslandi, Grænlandi og Færeyjum.
Sagan af Bláa hnettinum eftir Andra Snæ Magnason og Áslaugu Jónsdóttur var fyrsta bókin til að hljóta verðlaunin.

Sænska akademían veitti Guðbergi Bergssyni Norrænu bókmenntaverðlaunin árið 2004 fyrir framlag sitt til bókmennta. Verðlaunin eru stundum nefnd Litlu Nóbelsverðlaunin í daglegu tali.
Sjá nánar um Guðberg og verk hans.

Arnaldur Indriðason hlýtur Gullna rýtinginn fyrir skáldsöguna Silence of the Grave (Grafarþögn), sem Bernard Scudder þýddi á ensku.

Sjón hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 2005 fyrir skáldsöguna Skugga-Baldur frá 2003. Í umsögn dómnefndar segir: „Skugga-Baldur leikur sér á mörkum ljóðs og prósa.

Handritasafn Árna Magnússonar sett á lista UNESCO yfir andleg minni veraldar (Memory of the World Register). Tilgangur varðveislulistans er að vekja athygli á mikilvægi þess að varðveita andlegan menningararf heimsins með því að útnefna einstök söfn sem hafa sérstakt varðveislugildi.

Reykjavík hlaut titilinn Bókmenntaborg UNESCO 2. ágúst 2011 og bættist þar með í hóp Samstarfsnets skapandi borga UNESCO, UNESCO Creative Cities Network. Titillinn er varanlegur.

Ísland var heiðursgestur Bókasýningarinnar í Frankfurt, stærstu bókamessu heims, sem fram fór dagana 12. – 16. október 2011.

Gyrðir Elíasson hlýtur Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs 2011 fyrir smásagnasafnið Milli trjánna frá 2009. Í rökstuðningi dómnefndar segir m.a. um bókina: „Stílhreint og framúrskarandi skáldverk sem lýsir innri og ytri átökum og kallast á við heimsbókmenntirnar.“

Sænska akademían veitti Einari Má Guðmundssyni Norrænu bókmenntaverðlaunin árið 2012 fyrir framlag sitt til bókmennta.
Sjá nánar um Einar Má og verk hans á bókmenntavefnum.

Lestrarhátíð í Reykjavík var haldin í fyrsta sinn í október 2012 undir heitinu Orðið er frjálst, sem einnig eru einkennisorð Bókmenntaborgarinnar Reykjavíkur.

Miðstöð íslenskra bókmennta hóf starfsemi í ársbyrjun 2013. Við stofnun hennar sameinuðust fyrrum Bókmenntasjóður sem starfað hafði frá árinu 2008 og verkefnið Sögueyjan Ísland (Sagenhaftes Island) sem hélt utan um heiðursþátttöku Íslands á Bókasýningunni í Frankfurt 2011.