Æviágrip
Þórey Friðbjörnsdóttir fæddist 17. janúar 1960 á Sævarlandi á Skagaströnd en ólst upp í Reykjavík. Að loknu landsprófi frá Kvennaskólanum í Reykjavík 1976 og stúdentsprófi frá Menntaskólanum við Sund 1980 lagði hún stund á nám í lögfræði við Háskóla Íslands og lauk þaðan fyrrihlutaprófi árið 1984. Hún lauk ennfremur B.A. prófi í ensku og enskum bókmenntum frá Háskóla Íslands 1986 og prófi í uppeldis-og kennslufræðum 1991.
Þórey hefur starfað á Hagstofu Íslands, hjá Ríkisútvarpinu og kennt við Grunnskóla Reyðarfjarðar. Hún hefur kennt tungumál og bókmenntir við unglingadeild Hlíðaskóla frá 1994 og jafnframt því starfað sem rithöfundur og þýðandi.
Fyrsta bók Þóreyjar, unglingabókin Aldrei aftur, kom út 1993. Þriðja barna- og unglingabók hennar, Eplasneplar, hlaut Íslensku barnabókaverðlaunin 1995. Þórey hefur einnig sent frá sér skáldsöguna Spegilsónatan. Hún hefur þýtt ógrynni bóka úr ensku.
Þórey er búsett í Reykjavík.
Frá höfundi
Frá Þóreyju Friðbjörnsdóttur
Stelpa með dökkt hár og uppbrett nef kemur arkandi inn í eldhús. Hún er sjö ára á rauðum sokkabuxum og stuttermapeysu með útsaumuðum fjólum, úfin á hár og rjóð í vöngum en talsvert búrug þó og segist vera komin til að lesa sögu sína fyrir viðstadda. Heimtar hljóð á meðan hún les. Sagan ber titilinn Ungi litli, telur einar tíu síður línustrikaðar rifnar út úr stílabók og heftaðar saman aftur, þéttskrifaðar með klunnalegum prentstöfum. Káputeikning eftir höfund. Lituð með vaxlitum. Stelpan hefur lesturinn með tilþrifum og sagan reynist einstaklega átakanleg ... og merkilega pólitísk reyndar ... ungi litli leitar altsvo ásjár hjá kónginum þegar hungursneyð ríkir í landinu en kóngurinn og hirð hans sem er vitaskuld glorhungruð gerir sér lítið fyrir og étur aðalsöguhetjuna. Endar sagan í allsherjar átorgíu. Höfundur má vart mæla af geðshræringu eftir lesturinn og náskyldir áheyrendur eru orðlausir af hneykslun og hugleiða að fara með barnið í einhvers konar meðferð.
Ekkert verður þó af meðferðinni og stelpan heldur áfram að setja saman svaðilsögur og hryllingssögur og kátar sögur og sorglegar sögur. Á ættaróðali föðurfólksins á Dalvík situr hún við uppdúkaða borðstofuborðið og penninn flýgur yfir maskínupappír sem var fundinn handa henni og hún braut í bókarstærð ... teiknar uppdrætti af staðháttum inn á milli ... myndskreytir ... á meðan hinir krakkarnir tína ber uppi í fjalli í glampandi Eyjafjarðarsól. Skipar svo þremur kynslóðum að þegja á meðan hún les að aflokinni neyslu á bláberjum með þeyttum rjóma skáldverk í þremur þáttum um það þegar Vatna-Pési týndi hattinum sínum.
Ellefu vetra skrifar dökkhærða stelpan stílabók eftir stílabók á köldum vetrarkvöldum ... þar verður til framhaldssagan um framkvæmdasemi og kvenleg uppátæki vinkvennanna Birnu og Maríu ... prýdd nosturslegum blýantsteikningum af aðalpersónum. Einn dyggasti lesandi þessara framhaldssagna var besta vinkona stelpunnar ... sem var alin upp við kurteisi og kunni því ekki við annað en að lesa hverja bók til enda.
Jólin sem stelpan var tólf ára urðu afdrifarík þáttaskil í ritferli hennar sem fram að því hafði verið bæði handvirkur og kvalafullur því stundum kreppti hún fingurna svo fast og lengi utan um pennann að hún gat illa rétt úr þeim aftur. Þessi jól hugkvæmdist foreldrum hennar að gefa henni bláa ritvél sem henni þótti hið mesta galdratæki þótt hvorki væri sú maskína rafknúin né búin aumasta leiðréttingaborða. Slíkt voru seinni tíma framfarir. Tóku nú við ár hinna miklu afkasta. Úr ritvélinni þeyttist hvert blaðið á fætur öðru og upp hrúguðust sögur af öllum stærðum og gerðum og fjöldi leikrita. Allir voru hættir að nenna að lesa þessi ósköp en það angraði hana voða lítið. Hún fyllti pappakassa af doðröntum upp á nokkur hundruð síður og eftir því sem hormónum óx ásmegin í æðum stelpunnar og sjónvarpsdagskránni óx fiskur um hrygg því mergjaðri og dramatískari urðu sögurnar. Sumar þeirra hefðu vafalaust verið ágætt fóður í átakamiklar sápuóperur ef nokkur maður á Íslandi hefði vitað hvað það var á öndverðum áttunda áratugnum.
Á menntaskólaárunum vék dauði og drama fyrir heimspekilegum pælingum þar sem gæði urðu markmið fremur en magn. Þá uppgötvaði stelpan ljóðið og daðraði langar nætur við hið knappa form og margræða merkingu málsins. Hún lagði stund á kafsund um sálardjúpin í leit að sjálfinu sem fannst auðvitað aldrei en dró þó af hafsbotni raunsæi tilvistarkreppunnar, melankólískar vangaveltur um að vera eða vera ekki og inn á milli stöku svallvísur og níð um náungann.
Nú tuttugu árum síðar er stelpan enn að skrifa ... meðal annars þennan pistil. Það sem hún skrifar er breytilegt eftir lífsskeiðum og afstöðu hennar til tilverunnar, hve mikið hún skrifar fer eftir aðstæðum og þeim tíma sem hún hefur aflögu ... en hún hlýtur þó alltaf að skrifa á meðan andinn krefst þess og fingurnir iða af löngun til að tjá það sem í huganum býr. Hún skrifar af þörf, hún skrifar af nautn og vegna þess að henni er fullvel ljóst að það er fátt sem hún gerir betur. En umfram allt skrifar hún vegna þess að henni finnst það svo óheyrilega skemmtilegt ...
Þórey Friðbjörnsdóttir, 2002
Um höfund
Ástin, dauðinn og konan í speglinum – höfundarverk Þóreyjar Friðbjörnsdóttur
Þórey Friðbjörnsdóttir hefur á undaförnum árum verið virk bæði sem rithöfundur og þýðandi, en hingað til hefur meira farið fyrir henni sem þýðanda. Ásamt fjölmörgum þýðingum úr ensku hefur hún gefið út fjórar frumsamdar bækur sem eru allar mjög ólíkar, bæði hvað varðar efni og markhóp.
Barnabókin Eplasneplar kom út 1995 og vann til barnabókaverðlauna það ár. Hún er skrifuð í bréfaformi þar sem Breki Bollason, átta ára reykvískur drengur, skrifar afa sínum í sveitinni bréf. Í bréfunum eru ekki aðeins fréttir af Breka og fjölskyldu hans heldur veltir hann einnig fyrir sér hinum ýmsu hliðum lífsins og tilverunnar. Breki segir afa sínum frá samskiptum sínum við mömmu sína, systur sína og skólafélaga, en ein aðalástæðan fyrir skrifunum er sú að hann fær borgað fyrir hvert bréf sem hann sendir. Honum leiðast þó alls ekki bréfaskriftirnar og stundum reynir hann meira að segja að kría út meiri peninga úr afa sínum, með því að skrifa sérstaklega löng bréf.
Bréf Breka eru full af húmor, sem reyndar fer að mestu leyti framhjá honum sjálfum. Frásögn Breka af óléttu móður sinnar er til dæmis ansi fyndin því hann skilur ekkert í mömmu sinni, að skammast sín ekki fyrir að eiga von á barni, því Breki veit hvernig börn eru búin til og finnst í meira lagi skammarlegt að allir geti séð hvað foreldrar hans hafi verið að gera. Þrátt fyrir léttan tón á yfirborðinu er alvarleikinn undirliggjandi í bréfunum, Breki er að átta sig á að heimurinn er ekki alltaf einfaldur staður til að vera í og stundum verður að takast á við erfiða hluti, eins og einmanaleika móður hans þegar faðirinn er á sjó eða einelti í skólanum.
Breki gerir sitt besta til að allt gangi rétt fyrir sig, hann huggar móður sína þegar henni leiðist og hefur áhyggjur af holdarfari hennar þegar honum finnst hún vera farin að bæta aðeins of miklu á sig (vegna óléttunnar sem hann veit ekki um á þeirri stundu) og situr sem fastast við hlið hennar þegar gagnrýnar vinkonur hennar heimsækja hana, til að geta verið henni til halds og trausts þegar vinkonurnar fara að setja út á heimilshaldið. Þar að auki áttar hann sig á því, eftir að hafa fengið ráð frá afa, að það er ekkert að því að leika við nýja strákinn í bekknum þó hann heiti skrýtnu nafni.
Þó að lesandinn hlægi oft að Breka og hugmyndum hans um mannlífið lítur hann síður en svo niður á hann, og ekki vottar fyrir kaldhæðni í frásögninni. Höfundurinn lætur Breka ekki gera sig að fífli og hinar persónur bókarinnar hlægja ekki að honum, afi virðist til dæmis taka Breka mjög alvarlega og sömuleiðis mamma hans en þannig missir Breki ekki trúverðugleika sinn sem persóna.
Unglingabækur Þóreyjar eru öllu alvarlegri en Eplasneplar. Sú fyrri, Aldrei aftur (1993), fjallar um þrjú systkini á unglingsaldri. Þau eiga stóra fjölskyldu, alls eru börnin fimm, og amma þeirra býr hjá þeim til að hjálpa til við heimilishaldið þar sem mamma þeirra er í skóla og pabbinn vinnur úti. Eldri krakkarnir þrír eru á mismunandi skeiðum unglingsáranna og glíma við mismunandi vandamál sem stigmagnast í alvarleika frá systkini til systkinis eftir því sem þau eru eldri.
Jói er yngstur þeirra þriggja en hann er í níunda bekk í gagnfræðiskóla, og tekur lífinu yfirleitt með ró. Hann er trommuleikari í þungarokkshljómsveit, en þegar söngvarinn fær hálsbólgu kvöldið sem þeir eiga að spila á skólaballi verður Jói að taka við söngnum. Jói er feiminn og frekar lokaður í byrjun bókar, en við það að stíga á svið og syngja vangalag fyrir allan skólann sigrast hann á feimninni og verður þar að auki átrúnaðargoð stelpnanna í skólanum.
Miðsystirin af eldri systkinunum heitir Begga og er ári eldri en Jói. Vandamál hennar eru aðeins alvarlegri en Jóa, og eflaust mjög algeng meðal unglingsstelpna, því hún þarf að gera upp við sig hvort hún sé tilbúin til að sofa hjá eða ekki. Þar að auki svíkur æskuástin hana, reynir að tæla hana og lofar öllu fögru, en fer að vera með annarri á meðan Begga er að gera upp hug sinn. Besta vinkona Beggu er sæta stelpan í skólanum og ofan á ástarmál Beggu sjálfrar leggst sú þraut að verja heiður hennar, þar sem vinkonan er hálfgert fiðrildi og hugsar lítið um að verja sig sjálf. Þetta verður til þess að strákarnir upplifa Beggu sem fúla og leiðinlega og þora ekki að yrða á hana, sem er akkúrat öfugt við það sem Begga vill í rauninni.
Erfiðust og átakanlegust eru þau vandamál sem elsti bróðirinn Steini þarf að takast á við. Hann er kominn í menntaskóla og er kominn í félagsskap sem flestir fullorðnir myndu álíta miður góðan. Hann skrópar í skólann ásamt nýju félögum sínum og reykir og drekkur með þeim, en þetta er mjög ólíkt því hvernig hann hagaði sér áður. Nýju vinirnir beita hann miklum þrýstingi, bæði til að fá hann til að skrópa með sér og vera bílstjóri fyrir hópinn, og til að fá hann til að mæta í partí og drekka sig fullan. Steini áttar sig ekki á því fyrr en um seinan að nýju vinir hans glíma við vandamál sem eru öllu alvarlegri en hann hefur kynnst áður, því sumir þeirra láta sér áfengið ekki nægja heldur eru komnir yfir í harðari efni. Eftir dóppartí sem endar með innrás lögreglunnar gerast hlutir sem enginn bjóst við, endalok klíkunnar eru ógnvænleg og Steini hlýtur eldskírn yfir í heim fullorðinna, með öllu óviðbúinn.
Eins og fram kom eru systkinin öll á mismunandi stigum unglingsáranna og málin sem þau þurfa að takast á við stigmagnast í alvarleika eftir því sem þau eldast, frá Jóa sem þarf að syngja fyrir allan skólann, til Steina sem þarf að horfast í augu við dauðann. Frásögnin er í senn raunsæisleg og dramatísk, lífið og er bæði hræðilegt og svolítið rómantískt, ekkert er skafið utan af sviplegum dauðdaga vinar Steina, en samtímis er lýsingin á sambandi Beggu við strákinn sem hún er skotin í rómantísk og ljúfsár eins og ástin gerist best, eða verst, á unglingsárunum. Bæði ástinni sjálfri, vonbrigðum Beggu yfir svikunum og viðbrögðum Steina við dauðanum er lýst af miklu innsæi og margir lesendur kannast eflaust við þessar sömu tilfinningar.
Þegar sálin sér (1994) er einnig unglingabók, en er af allt öðrum toga en Aldrei aftur. Bókin fjallar um systurnar Auði og Guðrúnu, sem eru á efri unglingsárunum. Guðrún er mjög vinsæl, bæði sæt og skemmtileg og svolítið kærulaus, en Auður er skynsama systirin, sem lendir að vissu leyti í skugga hinnar.
Auður býr þó yfir eiginleikum sem Guðrún hefur ekki. Auður er skyggn, hana dreymir fyrir atburðum og hún skynjar hvort hlutir og atburðir eru góðir eða vondir. Þrátt fyrir þessa hæfileika er hún ekki gerð undarleg á nokkurn hátt, hvorki jákvæðan eða neikvæðan, og er í raun ósköp venjuleg unglingsstelpa, alvarleg og ábyrgðarfull. Í upphafi bókar hefur Auður ekki náð fullri stjórn á skyggnigáfu sinni og hana dreymir aftur og aftur sama óhugnanlega drauminn, sem hún veit að hefur einhverja merkingu í lífi hennar og systur hennar en getur ómögulega skilið hvernig.
Eftir að þær systur komast að því að þær eru ekki systur í raun heldur er Guðrún ættleidd, leggst Guðrún í þunglyndi og þá reynir á hæfileika Auðar. Guðrún verður dul og undarleg, hættir að umgangast vini sína og afneitar systur sinni og fjölskyldu. Að lokum hverfur hún og Auður skynjar að allt er ekki með felldu. Það ríður á að Auður nái stjórn á hæfileikum sínum til að geta skilið það sem er að gerast og þær vísbendingar sem henni eru gefnar, því enginn nema hún getur fundið Guðrúnu.
Heimurinn sem Guðrún hefur flækst inn í er sami heimur og Steini í Aldrei aftur fer að hrærast í, en Guðrún gerir það á allt öðrum forsendum en Steini. Á meðan Steini er áhorfandi og það saklaus að hann áttar sig ekki á því sem er að gerast er það fremur fólkið í kringum Guðrúnu sem áttar sig ekki á hversu djúpstæð áhrif uppgötvunin um uppruna hennar hefur haft á hana og varar sig ekki á breyttri og undarlegri hegðun hennar, það er að segja, enginn nema Auður.
Í bókinni er margoft vísað í söguna af Þyrnirós, Guðrún er Þyrnirós sögunnar, en prinsinn og vonda nornin eru hér ein og sama manneskjan. Það er prinsinn í sögu Guðrúnar sem eitrar fyrir henni en ekki nornin eins og í Þyrnirós, Þyrnirós stingur sig á eitraðri snældu nornarinnar en Guðrún á eitraðri sprautu prinsins því hér er það hann sem vill að hún sofi í hundrað ár. Auður fær hlutverk hinnar góðu dísar og kemur systur sinni til bjargar á síðustu stundu. Líkt og góða dísin í Þyrnirós afléttir hún bölvuninni af Guðrúnu, en lögreglan sér um prinsinn.
Þrátt fyrir að Þegar sálin sér og Aldrei aftur fjalli um unglinga á svipuðum aldri, og að báðar fjalli um ástina, dauðann og eiturlyf eru bækurnar mjög ólíkar. Aldrei aftur er að vissu leyti raunsæislegri, en skyggnigáfa Auðar og vísanirnar í Þyrnirós gera Þegar sálin sér ævintýralegri. Þrátt fyrir hversdagslega atburði er hún á köflum líkari draum en veruleika, enda snýst hún að miklu leyti um draum Auðar. Þegar sálin sér er, auk þess að vera ástarsaga, systrasaga og unglingasaga, spennandi glæpasaga þar sem Auður rekur ásamt nokkrum vinum systranna slóð hinnar horfnu systur.
Í báðum bókunum er atburðum lýst frá sjónarhorni unglinganna og sögumaður dæmir krakkana ekki fyrir gjörðir sínar. Í báðum er þó fulltrúi skynseminnar, Begga í Aldrei aftur og Auður í Þegar sálin sér. Hvorug þeirra predikar yfir hinum, en þær eru þess í stað ábyrgðarfullar og alvarlegar. Sjónarhornið í sögunum er alltaf hjá unglingunum, það flyst á milli Jóa, Beggu og Steina í Aldrei aftur en er alfarið hjá Auði í Þegar sálin sér og báðar bækurnar eru þar af leiðandi algerlega lausar við aðvarandi eða dæmandi tón fullorðinna.
Spegilsónata er fyrsta bók Þóreyjar fyrir fullorðna lesendur. Bókin er lýsing á ástríðufullu sambandi elskenda sem ná aldrei saman að fullu, þrátt fyrir að sálir þeirra séu tengdar órjúfanlegum böndum. Samband þeirra hefst þegar þau eru ung, og spannar svo alla ævi þeirra beggja, þangað til maðurinn, Kjartan, deyr.
Frásögnin lýsir sjónarhorni konunnar í sambandinu, Guðrúnar, og er skipt í þrennskonar brot, frásögn af ástarsambandinu á ýmsum tímum og tímamótum, frásögn af því sem gerist í nútíð sögunnar þegar Kjartan er dáinn og Guðrún er við kistulagningu hans, og innri eintal þar sem persóna Guðrúnar skiptist í tvær konur sem mætti skilgreina sem samfélagstengda konu eða líkama, og villta konu eða sál. Þær tvær berjast svo um völdin í lífi Guðrúnar.
Frásögnin af ástarsambandi Guðrúnar og Kjartans er ein tegund brota í sögunni. Hún byrjar þegar þau kynnast sem börn, en sögumaður stingur sér niður í líf þeirra á ýmsum tímum, að því er virðist af handahófi. Þó má greina visst mynstur í frásögninni, því ávallt er sagt frá atburðum sem hafa haft mikil áhrif á líf Guðrúnar, hvort sem það eru samtöl milli hennar og Kjartans eða endurfundir eftir að hafa verið aðskilin í langan tíma.
Þau brot sem gerast í nútíð eiga sér stað í kistulagningu Kjartans, og er sjónarhornið þá kirkjuvarðarins sem gerir sitt besta til þess að allt gangi fyrir sig eins og hefðin gerir ráð fyrir. Hann er þó ekki búinn undir nærveru Guðrúnar við kistulagninguna. Hún riðlar öllu kerfi hans frá upphafi, með því að mæta of snemma, með því að setjast þar sem fólk er ekki vant að setjast og með því að fara löngu á eftir hinum gestunum. Kirkjuvörðurinn verður þess áskynja að þetta er ekki venjuleg gömul kona sem situr ein og yfirgefin aftast í kirkjunni. Hann verður fyrir ofskynjunum sem tengjast henni, hann sér gömlu konuna breytast í unga stúlku, heyrir hlátur í kirkjunni sem enginn annar virðist heyra og sér parið, þann látna og þá sem eftir varð, saman við kistuna, ung og upprisin.
Innra eintal Guðrúnar er svo þriðja tegund brota í sögunni. Þar íhugar sá hluti af Guðrúnu sem sjónarhorn sögunnar miðast við líf sitt og samveruna við hinn helminginn af sér. Hún er tvískipt kona, góða konan sem lifir stilltu og samfélagslega viðurkenndu lífi, gleymir stóru ástinni, giftist öðrum manni og eignast með honum þrjá syni, og konan í speglinum, villta konan með úfna hárið sem gleymir aldrei ástinni einu og lifir og nærist á þeirri taug sem bindur þau saman. Hún líkir sér og Kjartani við tvö tré, með sameiginlegar rætur og það er á þessum rótum sem samband þeirra nærist þrátt fyrir fjarlægðir milli þeirra.
Brotin sem lýsa þátíð og nútíð eru í nokkuð hefðbundnum frásagnarstíl en brotin þar sem kemur fyrir eintal Guðrúnar eru sjálf brotakennd. Þar er frásögnin ljóðræn, reikandi og draumkennd, á meðan brotin sem lýsa fortíðinni og að vissu marki þau sem lýsa nútíðinni í kirkjunni eru hversdagsleg og áþreifanleg, hinn venjulegi heimur. Titill bókarinnar Spegilsónata vísar til þess að Guðrún lítur á líf sitt sem tónverk, lífssónötu. Þegar hún og Kjartan skiljast að kveður við falskan tón sem verður ekki leiðréttur fyrr en þau sameinast á ný. Spegilsónatan vísar einnig til þess að það er konan í speglinum sem sagan snýst um, hin hliðin á Guðrúnu, sú sem lifir í ástinni og neitar að sleppa henni, sú sem að lokum sameinast Kjartani. Nöfn persónanna, Guðrún og Kjartan, vísa til nafna elskendanna í Laxdælu sem ná aldrei saman, Guðrúnar Ósvífursdóttur og Kjartans, en hér hafa hlutverkin snúist við, það er Guðrún sem heldur utan án Kjartans og Kjartan sem neitar að bíða eftir henni og giftist annarri konu.
Eins og sjá má spannar höfundarverk Þóreyjar Friðbjarnardóttur ýsmar tegundir bóka, þó að umfjöllunarefnið sé yfirleitt það sama eða svipað. Barna- og unglingabækurnar fjalla um það að stíga inn í óþekktan heim, hættulegan en spennandi, og er frásagnarhátturinn léttur eða alvarlegur eftir því sem við á. Spegilsónata virðist með öllu ólík barna- og unglingabókunum, en þó má sjá vissa sameiginlega þætti, svo sem ástina og dauðann, sem eru einnig stór atriði í báðum unglingabókunum. Í heild er stíll Þóreyjar hrífandi og sannfærandi, hvort sem unfjöllunarefnið er mamma sem virðist bara fitna og fitna og hlýtur þar af leiðandi að borða alveg hrikalega mikið eða fyrsta, og jafnvel eina, ástin.
© María Bjarkadóttir, 2003
Stelpur í stuði
Lesa meiraÍsbarnið
Lesa meiraEinfaldaðu líf þitt: 100 leiðir til að draga úr streitu og njóta þess sem raunverulega skiptir máli
Lesa meiraSpegilsónata
Lesa meiraStelpur í strákaleik
Lesa meiraLitur vonar
Lesa meiraStelpur í stressi
Lesa meiraEnglabörn
Lesa meiraÓgnir fortíðar
Lesa meira