Magnús Sigurðsson

Vitum við nokkurn tíma með vissu úr hvaða jarðvegi æskudraumar okkar spretta? Hvers vegna sumir þrá að verða flugstjórar þótt það séu 200 kílómetrar í næsta flugvöll á meðan aðrir bíta það í sig, alveg upp úr þurru, að skordýralíffræðin sé þeirra fag? Frá unga aldri langaði mig að verða rithöfundur. En ég veit ekki almennilega hvað kveikti þá löngun. Það voru engir rithöfundar í fjölskyldunni og varla listræna taug að finna í hvorugri ætt langt aftur í aldir. Ég var því ekki „kúltúrbarn“ einsog það heitir í dag. Og ekki sýndi ég neina sérstaka hæfileika á ritlistarsviðinu eftir að ég tók að ala með mér skáldadrauminn. Það veit ég af þeim sögum og ljóðum sem hafa varðveist. En þótt listfengið skorti sé ég núna að vægi þessara fyrstu skrifa var ómetanlegt: þau voru sett saman af þeirri barnslegu sköpunargleði sem verður því miður aldrei endurvakin eftir að maður kemst til vits og ára.

Það var mamma sem varðveitti þessi lítilfjörlegu bernskubrek. Og það var mamma sem hélt að okkur systkinunum bókum, hvort sem var með því að lesa fyrir okkur um Dóru og Völu á kvöldin eða með reglulegum heimsóknum á bókasöfn borgarinnar. Og hvílíkir töfraheimar sem þeir staðir voru. Það var til dæmis endalaus rampurinn upp að bókasafninu úti á Seltjarnarnesi, sem þá var í sömu byggingu og tónlistarskólinn, með hruflaða gúmmídúknum í fatahenginu þar sem allir klæddu sig úr skónum áður en komið var inn á gljáfægt, rennislétt línóleumgólf. Á þessu safni var barnaleskrókur sem var á eins konar stöllum og útbúinn stórum, kassalaga púðum sem hægt var að raða og reisa sér virki úr.

Svo var það gamla Borgarbókasafnið, sem þá var til húsa í glæsilegri byggingu í Þingholtsstræti og líktist fremur ævintýrahöll en nokkru öðru, með brakandi tréstigum og endalausum herbergjum þöktum bókum í hólf og gólf. Að ógleymdu bókasafni Norræna hússins, með sérstakri leikaðstöðu fyrir börn í kjallaranum eftir að komið var framhjá ljóðabókunum. Þessi rými voru undraveraldir, og þær runnu saman við ævintýraheimana í bókunum sjálfum. Seinna bættust skólasöfnin við, griðastaðir frá háreysti og ónæði ganganna þar sem hægt var að gera stórfenglegar uppgötvanir um veröldina í friði og ró. Sem dæmi get ég nefnt að það var á bókasafninu í Melaskóla sem ég las á illa þefjandi, gulnuðum blaðsíðum að á Ítalíu á 16. öld hafi stærðfræðingar tengt lausnir á fjórða stigs jöfnum við tilvist og eðli Guðs.

Fróðleik af slíku tagi — sem mér þykir jafnundraverður nú og þá, þótt mér sé líka ljóst að öðrum kunni að þykja hann heldur lítilfjörlegur — er oftast hvergi að finna nema í bókum. Og bækurnar sem geyma hann er oftast hvergi að finna nema í hillum bókasafna sem hafa ekki endurnýjað safnkostinn áratugum saman. Til allrar hamingju.

En ég á sem sagt mitt bóklega uppeldi fyrst og fremst mömmu að þakka. Og hún reyndi líka eftir bestu getu að halda hinu ritaða orði að pabba, sem þá var önnum kafinn blómakaupmaður og hafði því lítinn tíma aflögu til lestrar á öðru en reikningum og pöntunum. Mamma gaf honum samt bókina um Lárus hómópata ein jólin. En svo leið aðfaranótt jóladags og jóladagurinn sjálfur og annar í jólum, og alltaf lá Lárus hómópati ólesinn, fyrir utan fyrstu 10 blaðsíðurnar sem pabbi hafði komist í gegnum áður en hann sofnaði út frá lestrinum á aðfangadagskvöld. Svo ég tók ævisögu grasalæknisins af náttborðinu hjá honum og kláraði hana á nokkrum dögum sjálfur. Þetta var enginn yndislestur fyrir 10 ára barn, svo það sé viðurkennt. En ég þrælaði mér í gegnum hana vegna þess að það voru óræk meðmæli með bók ef mamma mælti með henni.

Sjálf var mamma hætt að lesa skáldsögur þegar þetta var. Ætli sú síðasta hafi ekki verið Kvennaklósettið eftir Marilyn French, bók sem var tæpar 500 blaðsíður og í stóru broti. Ég lét hana því eiga sig. En styttri rit, rækilega „þjóðlegar“ bækur á borð við Gullkista þvottakvenna og Harmsaga æfi minnar, urðu óvæntur en ógleymanlegur hluti af lestrarreynslu minni á þessum fyrstu árum lestrarævinnar vegna þess að þær fóru fyrst um hendur mömmu. Annað átti væntanlega aldrei að koma fyrir forvitin barnsaugu, einsog hið bannaða klámrit Játningar Pushkins eða kvennafræðarinn í efstu hillu heima hjá ömmu og afa. Í síðarnefnda ritinu voru dónalegustu setningarnar að minnsta kosti hafðar á latínu, velsæmisins vegna. En ég man þær ennþá, frá orði til orðs.

Seinna kom í ljós að ég hafði erft tortryggni mömmu gagnvart skáldsögum. Til þessa dags les ég þær varla nema tilneyddur. Það er eitthvað við þær, þennan tón hins uppdiktaða, sem kannski mætti kalla the sound of fiction, sem höfðar ekki til mín. Sem er heldur bagalegt. Því það gefur augaleið að rithöfundur sem hefur ekki gaman af skáldsögum skrifar þær varla heldur. Og það hefur vafalaust staðið mér fyrir þrifum á ritvellinum. Því á Íslandi er enginn maður með mönnum sem höfundur nema hann hafi gefið út skáldsögu.

Um hvað skrifa ég þá? Þessa spurningu óttast flestir rithöfundar meira en nokkuð annað — jafnvel skáldsagnahöfundarnir — vegna þess að þeir eiga sjaldnast neitt gott svar við henni. En ef þeir geta ekki svarað því, hvað vita þeir þá? Ég veit að minnsta kosti hverju ég hef áhuga á, sem ætti vonandi að gefa einhverja hugmynd um viðfangsefnin. Í sem stystu máli hef ég áhuga á orðum. Og þá kannski óumflýjanlega íslenskum orðum. Sem þýðir að ég hef áhuga á hugsun manna í þessu landi og sögu þessarar þjóðar. En fyrst og fremst hef ég áhuga á leyndardómum orða, hvaðan þau koma, hvers vegna þau þýða það sem þau þýða og hvers þau er megnug. Svona útskýrði bandaríski rithöfundurinn George Steiner sömu undrun á sínum tíma, ég leyfi mér að gera hans orð að mínum:

Kjarni alls sem ég er og trúi á og hef fjallað um í verkum mínum er sú undrun mín, hversu barnaleg sem fólki kann að þykja hún, að manna á milli er hægt að nota orð til að blessa, til að elska, til að byggja upp, til að fyrirgefa. En einnig til að kvelja, til að hata, til að rústa og til að tortíma.

Og aðeins meira um orðin. Ég tók fram hér að ofan að pabbi hefði verið blómakaupmaður. Mamma var hins vegar leikskólakennari, sem þá hét fóstra og þeir — eða öllu heldur þær — sem sinntu því starfi lærðu sitt fag í Fósturskólanum. Sem mér þótti skrýtið, að það væri Fósturskólinn en ekki Fóstruskólinn. Ég vissi hvað fóstur var og ég vissi líka að sem fóstra kom ekkert slíkt inn á borð hjá mömmu. Þetta gekk því ekki upp. En það gera orðin ekki alltaf. Hvað munar til dæmis miklu þegar það „munaði engu“ að eitthvað gerðist? Því það munaði jú ekki engu, það munaði einhverju. En að mér hafi frá upphafi þótt orð og birtingarmyndir þeirra forvitnileg fyrirbæri, það sé ég á þessu með Fósturskólann, að þetta „misræmi“ skuli hafa vakið athygli mína. Því ég hef ekki verið mikið eldri en 5-6 ára. Mörgum árum seinna, þegar ég las í Njálu að „fjórðungi bregður til fósturs“, skildi ég heitið betur.

Raunar er það svo að þrátt fyrir ansi gloppótt minni man ég hvar og hvenær ég lærði merkingu vissra orða sem barn. Öll afmælin, bekkjarkvöldin, bíóferðirnar og fótboltaæfingarnar hafa þurrkast út í minninu á meðan orðin standa ljóslifandi eftir. Og það þarf kannski ekki að koma á óvart að oftast nam ég þau af vörum móður minnar. Þetta var móður-málið, tungumálið sem hún færði mér að gjöf. Sem lítið dæmi get ég rifjað upp samtal okkar á leiðinni í Hagabúðina sálugu á Hjarðarhaga, þar sem nú er fremur óspennandi verslun þótt nafnið — Krambúðin — hljómi vissulega spennandi. Í minningunni var Hagabúðin að minnsta kosti tvöfalt stærri, með ótal rangölum þar sem hægt var að týnast og gleyma sér. En hvað um það. „Endurminningin merlar æ / í mánasilfri hvað sem var.“ Ég hlýt að hafa verið fimm ára gamall og um það bil að hefja skólagönguna þá um haustið því stundataflan fyrir 1-B í Melaskóla hafði verið birt. Á meðal námsgreinanna var eitthvað sem hét íslenska. En þar sem ég taldi mig nú þegar hafa ágæt tök á því máli spurði ég mömmu hvernig kennslan færi fram. „Þú lærir ný orð,“ svaraði hún og gaf mér dæmi þegar ég spurði. Og það var sem sagt á því andartaki, rétt eftir að við komum fyrir hornið á Neshaga og Hjarðarhaga, sem ég heyrði orðið pottormur í fyrsta sinn á ævinni. Ég skildi það auðvitað bókstaflega og sá fyrir mér iðandi maðkaveitu slíkra fyrirbæra í grjónagrautspottinum heima á Neshaga. En hvers vegna pottormur merkti „óþekkur strákur“ en ekki „ormur í potti“ yrði ég að biðja kennarann um að útskýra þegar skólinn byrjaði. Ráðgátan um yfirfærða merkingu orða var ofar útskýringarhæfileikum móður minnar.

Örstutt innskot. Því hér kemur listi yfir framandi orð sem ég heyrði fyrst frá mömmu, sem ég veit að hún lærði flest af mömmu sinni, allavega þessi dönskuskotnu:

      áveðurs
      konvoj
      lunti
      lens
      uffarta
      snollaður
      reffilegur  
      ótótlegur
      heilpottur
      jarki
      töflur (þær sem fara á fætur)

Kennarinn sem beið mín þá um haustið — Margrét Stefánsdóttir — átti eftir að hafa ómæld áhrif á þroska barnssálarinnar (hvað segir ekki í Njálu, fjórðungi bregður til fósturs). Ógleymanlegir eru til dæmis nestistímarnir þegar hún las fyrir okkur Bróður minn Ljónshjarta. Og einhverra hluta vegna er líka ljóslifandi í minninu dagurinn sem við lærðum um ákveðinn greini nafnorða. Í rúm þrjátíu ár hefur ekki snjóað yfir myndina af Margréti þar sem hún stendur við gluggann í kennslustofunni á 2. hæð og bendir út á leikvöllinn, með skýringarsetningarnar tvær á vörunum: „Krakkarnir eru að leika sér með bolta“ öfugt við hina allt öðruvísi og merkingarþrungnari setningu, þegar hin skýra eignarréttartilfinning barnsins er höfð í huga: „Krakkarnir eru að leika sér með boltann minn!“ Þetta var þá hlutverk ákveðna greinisins, að undirstrika, benda á og afmarka. Og í hönd fóru ár mikilla uppljómana af svipuðum toga: stigbreytingar lýsingarorða, veikar og sterkar sagnir, afturbeygð fornöfn.

En rithöfundadraumurinn, sem ég hafði alið með mér í hljóði eftir að hann hafði af einhverjum ástæðum sprottið upp úr þurru, varð fyrir þungu höggi dag einn. Þetta hefur verið í 11 ára bekk því nú var Margrét ekki lengur umsjónarkennari heldur Björn Pétursson. Ég man ekki lengur hvert tilefnið var. Kannski vorum við að læra um tunguna í líffræði, að hún sé eini vöðvinn sem er festur í annan endann. En hvað um það, af einhverjum ástæðum fór Björn að segja okkur frá þeirri gömlu, íslensku hjátrú að aðeins skáld geti snert á sér nefbroddinn með tungunni. Einsog aðrir í bekknum rak ég tunguna ósjálfrátt út úr mér þar sem ég sat í sæti mínu, og sá þá samstundis að ég var víðs fjarri að uppfylla þetta lífeðlisfræðilega skilyrði fyrir skáldgáfunni. Það var varla að ég næði broddinum upp á miðsnesisgrófina, hvað þá meira. Svona var þá í pottinn búið: menn fæðast skáld, verða það ekki, og engum blöðum um það að fletta í hvorum hópnum ég væri. Ég veit það hljómar blátt áfram fáránlega. En á sama andartaki og mér varð þetta ljóst gaf ég skáldadrauma mína upp á bátinn. Það var ekkert vit í að þrá það sem aldrei yrði.

Fremur en að þessir draumar hafi alfarið dáið drottni sínum væri þó kannski nær að segja að þeir hafi legið í djúpum dvala næstu árin. Og þar hefðu þeir örugglega legið allt til loka ef ákveðinn atburður í lífi mínu hefði ekki vakið þá af dásvefninum. Þetta var á fyrsta ári mínu í háskóla. Ég hafði útskrifast úr menntaskóla með hæstu einkunn árgangsins vorið áður og því hefðu flestir vegir átt að vera mér færir, hvaða drauma sem ég átti mér þá. En það sem gerðist lokaði þeim öllum snarlega. Öllum nema rithöfundabrautinni, þeirri illgengu en dásamlegu torfæru. Munurinn var hins vegar sá að á meðan skáldórar bernskunnar höfðu aðallega snúist um frægð og frama (það er jú skýlaus réttur hvers barns að eiga sér háleita mikilmennskudrauma), þá tóku hugmyndir mínar um skáldlistina nú á sig aðra og ívið dekkri mynd, þótt í henni leynist líka viss fegurð.

Ég á við hugmyndina um ritstörf — og þá kannski aðallega ljóðlistina — sem sáluhjálp, svo klisjukennd en sönn sem hún er. Því staðreyndin er sú að skýjaborgir æskuáranna höfðu nú umturnast í haldreipi hins orðbundna hjálpræðis. Það sem gerðist hafði breytt lífi mínu í einu vetfangi. Og það átti líka eftir að breyta mér sem rithöfundur. Eða kannski væri réttara sagt að það hafi breytt mér í rithöfund. Því ég hef í vissum skilningi aldrei skrifað um neitt annað en þessi kaflaskil í lífi mínu, þótt ég hafi aldrei minnst á atvikið berum orðum. Einsog Hannes Hafstein orti: „Ei skal herma hörmum frá. / Harma nokkra flestir biðu.“ En sem sagt, ég var 21 árs gamall og ég vissi að ég yrði að finna lífi mínu fótfestu í einhverju sem var stærra en ég, einhverju sem var stærra en það sem hafði gerst. Þetta eitthvað voru bókmenntirnar. Og metnaðurinn og draumarnir, sem höfðu leitað svo hégómlega út á við í æsku, einsog heimurinn gæti orðið minn einn daginn, snerust nú skyndilega í hina áttina og fóru að beinast inn á við. Í sem stystu máli, þá urðu bókmenntirnar mér persónulegt athvarf út af því sem kom fyrir. Og þannig hefur það verið allar götur síðan.

En ég vil alls ekki að þetta hljómi einsog hin „innri“ köllun sé á einhvern hátt göfugri eða hreinni en metnaðargirndin sem kann líka að knýja rithöfundinn áfram við störf sín. Eitt útilokar ekki annað, og þegar öllu er á botninn hvolft er bara ein mælistika sem gildir þegar bækur eru annars vegar, burtséð frá ástæðunum að baki skrifunum: Er eitthvað varið í þetta? Einsog Oscar Wilde benti á: „Öll vond ljóðlist er einlæg.“ Það er ekki nóg að skrifa af hjartans brennandi þörf vilji maður skrifa vel. Ef eitthvað er, þá er þörfin og einlægnin til trafala. Rithöfundum sem létta stöðugt á hjarta sínu hættir til að reyna á þolrif lesandans. Þeir gleyma því að þeirra eigin sálarraunir eru ekkert merkilegri en annarra.

Stundum er þessi „aðskilnaðarstefna“ milli hins innra og ytra þegar kemur að starfi rithöfundarins orðuð svo að menn skrifi annaðhvort fyrir sjálfa sig eða aðra. En auðvitað er þetta ekki svo klippt og skorið. Í þessum efnum mætti rifja upp það sem bandaríska skáldkonan Gertrude Stein sagði eitt sinn: „Ég skrifa fyrir sjálfa mig og ókunnuga.“ Hér veltur mikið á samtengingunni og. En kannski er það ekki síður röðin sem skiptir máli, hvað kemur fyrst. Því Stein bætir við: „Hinir ókunnugu, kæru Lesendur, koma mér í hug eftir á.“ Hinir ókunnugu — eða „ókunningjarnir“ einsog stungið hefur verið upp á sem þýðingu á enska orðinu stranger — eru þó ekki minna mikilvægir, í því ævaforna samtali og samfélagi sem bókmenntirnar eru. Og þar á ég ekki síður við lestur bóka en skrif. Sem lesendur erum við hvert og eitt eins manns leshringur. En við eigum samneyti við þúsundir, þúsundir ára aftur í tímann stundum, og raunar litlum takmörkunum háð hversu víða sá leshringur getur teygt sig í tíma og rúmi þökk sé frumkrafti allra bókmenntakerfa: þýðingum.

Þetta hefur sett mark sitt á allar mínar bækur, þýddar jafnt sem frumsamdar, sem fela oftar en ekki í sér margvíslegt samtal við aðra texta. Og kannski við hæfi að ég reyni að svara því hvers vegna svo er hérna í lokin. Einfalda svarið er einsemd: bókmenntir eru félagsskapur, hvort sem maður kemur að þeim sem lesandi eða höfundur, og raunar renna þau hlutverk gjarnan saman í mörgum minna verka: þau eru sett saman af höfundi sem er lesandi. Annað einfalt svar væri svörin sem bókmenntirnar geyma. Þær sýna okkur að það er ekkert nýtt undir sólinni, að við lifum ekki á „fordæmalausum“ tímum þrátt fyrir allt. Og það er með lestri bóka sem við getum lært af fordæmum þeirra sem fóru á undan. Hér vil ég sérstaklega nefna þann aragrúa sjálfsævisögulegra skrifa íslensks alþýðufólks sem bókmenntir okkar eru svo auðugar af, og er raunar sérstakt rannsóknarefni út af fyrir sig. Ég hef lagt mig nokkuð eftir slíkum skrifum í eigin verkum, af aðdáun á þrautseigju, mannskilningi og ritfærni þessara höfunda, sem þó eru sjaldnast nefndir á nafn í yfirlitsritum. Á síðum þessara látlausu verka eru það „for-vitnin“ sem tala, raddir úr djúpi okkar sameiginlegu fortíðar sem líta yfir farinn veg við sitt endaða æviskeið og segja okkur hinum hvað þau lærðu og hvers við megum vænta. Þriðja og síðasta svarið, sem er nátengt hinum tveimur og jafneinfalt í sniðum, er svo veruleikaflóttinn sem bókmenntirnar bjóða upp á. Og þótt það sé jafnan þrautaúrræði að flýja, þá er það nú samt svo að margur hefur bjargað sér á flótta.

Stundum er sagt að í fyrsta verki höfundar megi þegar greina þau viðfangsefni sem eigi eftir að fylgja honum eða henni alla tíð. Það er eflaust allur gangur á þessu. En í frumraun minni, ljóðabókinni Fiðrildi, mynta og spörfuglar Lesbíu, koma saman allir þeir þættir sem ég hef gert að umtalsefni hér: samtal við eldri texta með þýðingum mínum á ástarljóðum rómverska skáldsins Katúllusar; einsemdin sem orðin geta slegið á; svörin sem þau geyma oftar en ekki og hjálpræðið sem í bókmenntunum getur falist. Eða einsog segir á einum stað í þessari bók, með tilvitnunum í tvö af meginskáldum okkar á seinni hluta síðustu aldar, Þorstein frá Hamri og Ingibjörgu Haraldsdóttur, sem voru leiðsegjendur mínir frá upphafi:

      flóttinn liggur
      inn í bókaþykknið 

      „sem þú býst við að skýli þér
      rökkvað og rótt“

      „ljóð gripin sem hálmstrá“

Magnús Sigurðsson, febrúar 2023

Leiðsögumaðurinn

Magnús Sigurðsson hóf feril sinn sem þýðandi. Eða kannski öllu heldur leiðsögumaður, sá sem vísar lesendum sínum veginn um refilstigu ljóðlistarinnar þar sem þeir eru hvað villugjarnastir. Eitt leiðastefjanna í höfundarverkinu öllu er rannsókn á vegakerfi skáldskaparins, og stundum hreinlega tungumálsins. Hvert það leiðir okkur, bæði skáld og lesendur. Hvort og hvernig ferðalagið gerir okkur gott, bæði þeim sem skrifa og okkur sem lesum.

Eftir að hafa um hríð skipt verkum sínum nokkuð hefðbundið milli útlegginga á verkum erlendra góðskálda og eigin smíðum einkennast síðustu þrjár bækur Magnúsar af frjóu og frumlegu samspili þessara þátta. Tilvitnanir, snjallyrði, skrítlur og aðrir „fundnir textar“ eru settir í samhengi þess sem kemur „beint“ frá höfundinum sjálfum. Stundum sem túlkanir eða viðbrögð, en líka frumsköpun í ýmsu formi. Þessar síðustu bækur marka Magnúsi skýra sérstöðu í íslenskum bókmenntum og því er freistandi að horfa til baka eftir leiðinni sem hann hefur farið og finnast hann alltaf hafa stefnt þangað.

Árið eftir að þýðing Magnúsar á Söngvunum frá Písa eftir Ezra Pound kemur út birtist hans fyrsta ljóðabók með frumortu efni, í bland við þýðingar á klassískum kveðskap. Næsta bók er smásagnasafn með allnokkrum sannsögublæ, eftirtektarvert ritgerðasafn og tvær næsta hefðbundnar ljóðabækur. Með Krummafæti (2014) má segja að skýr og afdráttarlaus merki fari að sjást um þróun efnistaka hans í átt að formi nýjustu bókanna.

Meðfram eigin skáldskap hefur Magnús verið ötull ljóðaþýðandi og skrifað veglega formála að sumum bókanna sem geyma þýðingar hans. Í þeim og fyrrnefndu ritgerðasafni er að finna ýmsa vegvísa að sýn hans á hans eigin skáldskap og viðhorfs til fagurfræði nútímaritlistar.

I

List nákvæmninnar, en ekki nákvæm vísindi
            Þýðingarlistin

(Tregahandbókin, l.)

Ljóðaþýðingarstarf Magnúsar er umfangsmikið og metnaðarfullt. Þar í öndvegi hljóta að standa tvö stórvirki: þýðing hans á söngvum (Cantos) bandaríska skáldjöfursins Ezra Pound (2007), nánar tiltekið þeim hluta hins mikla söngvabálks sem kenndur er við Pisa, og ljóðaúrval annars bandarísks öndvegisskálds, Emily Dickinson, sem kom út árið 2020 undir nafninu Berhöfða líf. Auk þessara módernísku skáldjöfra hefur Magnús þýtt og komið í íslenska umferð ljóðum eftir skáld á borð við Tor Ulven, Adelaide Crapsey, Ewu Lipska, Naomi Shihab Nye, Lance Henson og Mary Oliver.

Margt af þessu er ekki auðflutt milli tungumála. Ástæður þess eru líka ólíkar, vísanaofgnótt Pounds og fínleg óræðni Dickinson krefjast ólíkra efnistaka sem Magnús virðist hafa vel á valdi sínu. Það er sannfærandi blær á öllum þýðingum sem voru skoðaðar við þessa yfirferð. Látum okkur nægja að skoða tvö sýnishorn.

Hér eru upphafslínur Pisasöngvanna, kviða LXXIV

Draumsins tröllaukna sorg í kotbóndans framsignu herðum
            Manes! Manes var sútaður og troðinn hálmi
            Eins Ben og la Clara a Milano
                                               á hælunum í Mílanó?

Að maðkar skuli eta hinn fallna tarf
DIOGONOS, ​​Διγoνης, en hinn tvíkrossfesti
                                               hvar er þess getið á spjöldum sögunnar?

Sem hljómar svona á frummálinu:

The enormous tragedy of the dream in the peasant's bent shoulders
             Manes! Manes was tanned and stuffed,
            Thus Ben and la Clara a Milano
                                    by the heels at Milano

That maggots shd/ eat dead bullock
DIGONOS, Διγονοσ, but the twice crucified
where in history will you find it?

Eins og sjá má er Magnúsi ákaflega umhugað um hrynjandi, jafnvel umfram nákvæma merkingu. „Sorg“ er ekki jafngildi „Tragedy“, en óneitanlega er ljóðrænt flug í línunni á íslenskunni. Eins og síðar á eftir að koma í ljós er Magnús elskur að orðaleikjum, og erfitt að trúa öðru en að honum hafi þótt sniðugt að láta „Eins“ gegna hlutverki „Thus“ í þriðju línunni, sem það gerir með erfiðismunum, en fá í staðinn smá svipleiftur af Einari Benediktssyni í kvæðið, þó öllu skuggalegra athafnaskáld sé hér til umræðu, sjálfur Benito Mussolini.

Hér er dæmi úr Berhöfða lífi:

Ég dvel í Húsi Möguleikans –
fegurra en Prósans –
veglegra að Dyrum –
ríkara – að Ljórum –

Þess Salir – Sedrusskógar –
svo langt sem augun ná –
með Þaksperrurnar eilífu
Himnum uppi á –

Gestirnir – þeir fegurstu –
og Iðja mín vís –
að breiða út hendur smáar
svo fangi Paradis –

Svona hljómar „F466“ á frummálinu:

I dwell in Possibility –
A fairer House than Prose –
More numerous of Windows –
Superior – for Doors –

Of Chambers as the Cedars –
Impregnable of eye –
And for an everlasting Roof
The Gambrels of the Sky –

Of Visitors – the fairest –
For Occupation – This –
The spreading wide my narrow Hands
To gather Paradise –

Eins og sjá má af hér og í dæminu úr Pound-þýðingunni eru markmið Magnúsar oft önnur og víðtækari en tryggð við orð frumtextanna. Honum hefur til dæmis greinilega þótt fínlegt hálfrím Dickinson: Prose – Windows – Doors, komast betur til skila með að breyta orðaröðinni og hafa dyrnar á undan ljórunum.

Hann orðar áherslur sínar skýrt í formála Dickinson-safnsins:

Viðtekin er sú hugmynd að „trani“ þýðandi sér fram sé það óhjákvæmilega á kostnað frumhöfundarins sem fyrir vikið þokist í bakgrunninn. […] Með því að taka virkari þátt í merkingarsköpuninni getur þýðandi þvert á móti verið i betri aðstöðu en ella til að sýna höfundi sínum tryggð, enda kemur sköpun þýðanda ekki (endilega) niður á sköpun frumhöfundar. (59)

Inngangar Magnúsar að þýðingasöfnunum, og aðrir „hreinræktaðir“ fræðitextar, eins og þeir sem safnað er samann í Gleymskunnar bók (2009) sýna vel hve vel honum lætur að opna lesendum leið inn í jafnvel alræmdustu myrkviði bókmenntanna. Hann leggur áherslu á að rýna í smáatriði, útskýra virkni textans, frekar en að missa sig í hátimbruðum heildartúlkunum. Veit sem er að það er verkefni lesandans, það sem á endanum dregur fólk að textum á borð við Dickinson og Pound. Eða þá Finnegans Wake eftir James Joyce, sem líta má á sem það sem stundum er kallað „endakall“ í tölvuleikjaheimum, lokabardaginn við andstæðing sem í upphafi leiks hefði virst augljóslega ósigrandi. Í Gleymskunnar bók er mjög forvitnileg, en ekki síst skemmtileg grein um þá alræmdu skáldsögu, sem vekur forvitni í stað þess að virka sem einhverskonar staðgengill fyrir umfjöllunarefnið, ritgerð sem tíundar leyndardóma bókarinnar og lausn þeirra, svo lesandinn þurfi ekki að opna hana sjálfur.

Finnegans Wake er Magnúsi greinilega hugleikin, því auk ritgerðarinnar í Gleymskunnar bók geymir fyrsta ljóðabók hans lokaorð bókar Joyce, þar sem framlag skáldsins eru neðanmálsgreinar til skýringar á orðaþykkninu. Efnistök sem síðan eiga eftir að enduróma í síðustu bókum Magnúsar.

Ást á bókmenntum er leiðarstef þessara bókmenntafræðilegu skrifa Magnúsar. Þörf fyrir að opna, vekja og hvetja, frekar en að túlka, afgreiða eða dæma. Trúin á mátt orðsins er sterk, en hún er tjáð frekar en boðuð.

II

Inngangsritið að verki Joyce, megnaði að veita mér stundarfrið á sínum tíma, sannfærði mig um það hjálpræði sem hafa má af bókum skáldskap (Hálmstráin, 103)

Árið 2008 sendi Magnús frá sér tvær bækur með frumsömdu efni. Hálmstráin og Fiðrildi, Mynta og spörfuglar Lesbíu. Báðar skrifaðar í Barcelona 2007–2008. Hálmstráin geymir lausamál, mest smásögur með sterkum endurminninga- og sannsögublæ, en líka hugleiðingar um bókmenntir og þá hjálp sem má sækja í þær á erfiðum tímum. Hér segir frá hversdagslegum atvikum, en líka öðrum sem eru til þess fallin að skapa fólki örlög.

Nokkrar greina frá atvikum í lífi sögumanns í katalónsku höfuðborginni. Tvær, „Andvaka“ og „Morgunstund“, lýsa kulnandi sambandi hans við innfædda unnustu, þau eru ekki lengur samstíga á kynlífssviðinu, sem skapar spennu og kveikir allskyns óra. Aðrar, „Sendibréf“ og „Barcelona“, eru á almennari nótum, lýsa lífi ungs aðkomumanns í hrörlegu háhýsi í miðborginni. Sú síðarnefnda viðameiri og hverfist um lykil að dyrum upp á þak byggingarinnar, sem gengur íbúa á milli í óþökk eigandans, enda andvarinn á þakinu helsta svölunin í svækjuhitanum. Í „Afskriftum“ er parið statt á Íslandi og sagan hverfist um Ljóðabréf Hannesar Péturssonar, sem sögumaðurinn kaupir á fornsölu, missir í baðvatnið, en tekst að bjarga.

Tvær sagnanna segja frá heimsókn sögumanns í Íslendingabyggðir í Vesturheimi, sem einnig kemur við sögu í Fiðrildum, Myntu og spörfuglum Lesbíu. Fyrri sagan geymir ýmis minningarbrot úr ferðinni, svipmyndir af allskyns fólki, en sú síðari segir eina samfellda sögu af heimsókn til útskurðarmeistarans Einars Vigfússonar. Þar er sögð saga af því þegar fimi hans með skurðhníf og brennslupenna blekkir dómnefnd í útskurðarkeppni svo hann verður af verðlaunum þegar dómnefndin heldur að hluti verksins sé ekki útskurður heldur raunverulegir steinar.

Annað sagnapar ber nafnið „Verkframkvæmdir“ en eru óskyldar að innihaldi – nafnið tengir þær saman og skapar þannig merkingarauka. Sú fyrri segir frá miðaldra smiði sem sinnir viðhaldi á bókasafni. Hann fær sér hænublund í bílnum sínum í hádegishléinu og dreymir óhugnanlegan draum um móður sem stendur yfir líki barnungrar stúlku, sem þó er með þrýstin brjóst sem sitja áfram í hug smiðsins þegar hann vaknar. Sú síðari er örsaga af stúlku sem bankar upp á hjá sögumanni og biður um að fá lánaðan rjómaþeytara.

Sterkari tengsl eru milli „Hvolpavits“ og „Hvolpavits II“, þar sem vaknandi kynhvöt er lýst á nokkuð kaldranalegan hátt. Í þeirri fyrri segir af stúlku af austurlenskum uppruna sem skarar framúr í hópi ungmenna sem æfir sund. Hún lætur áreitni sögumanns og hinna drengjanna yfir sig ganga, en hverfur frá æfingum eftir atvik sem þrátt fyrir hlutleysislegan frásagnarmáta verður varla skilið öðruvísi en sem nauðgun. Í seinni sögunni segir frá tveimur vinum og fyrstu reynslu þeirra af klámi og sjálfsfróun.

Síðasta tvennan ber nafnið „Vitnið“, og hverfist um föður sögumanns. Sú fyrri birtir hugleiðingar sem kvikna þegar faðir deyr og ganga þarf frá eigum hans. En hvað með minningarnar, og minningarnar um hann? Hver mun bera vitni um þann gengna, og hvernig? Sú seinni geymir nokkrar atvikssögur úr bernsku manns sem er fæddur á Ísafiði 1955, og tilfinningin er að þar fari faðir sögumanns úr fyrri vitnisburði, þó það komi ekki afdráttarlaust fram.

Það er endurminningarbragur yfir flestum sagnanna. Stundum felst hann ekki í öðru en að sögurnar eru lágstemmdar og tíðindalitlar, geyma efni sem erfitt er að ímynda sér að einhver hugsi upp frá grunni. Í „Rúntinum“ sest par upp í leigubíl eftir djammkvöld í bæ úti á landi. Þau eyða síðustu aurunum sínum í rúnt sem endar í útjaðri bæjarins þar sem parið hverfur inn í garð. „Greniveröld“ segir frá jólatréssölu föður sögumannsins, sem rammar inn atvik þar sem ógæfumaður reynir að lokka drenginn með sér í burtu, án þess við, eða hann á fullorðinsárum, viti hvort einhver hætta stafaði af honum.

„Latínukunnátta“ er einnig með upprifjunarbrag. Háskólakennari setur ofaní við nemanda sem gerist of ályktunardjarfur í ritgerð, en þó aðallega fyrir snaggaralega afgreiðslu hans á hugmyndum Barða Guðmundssonar um höfund Njálu, sem nemandinn sér í hillu kennarans. Sérviskulegt viðfangsefni sem kallast á við efnistök síðari bóka. Það sama gerir „Að daglestri loknum“, sem hefur sterkan sjálfsævisögulegan blæ í lýsingu sinni á á þunglyndi og frelsandi áhrifum bókmennta. Hér segir meðal annars frá fyrstu kynnum af Finnegans Wake, en umfjöllun um þá bók er að finna í verkum Magnúsar frá þessum árum, eins og fram hefur komið.

Endurminningasagan „Sveitin“ er sú sem hefur sterkustu einkenni hefðbundinnar smásögu. Þar segir af sögumanni og frænda hans sem dvelja sumarlangt hjá afa sínum í sveitinni. Hjálpa við að dytta að húsi og bera skít á tún.

III

Sama ár og prósaverkið kemur út sendir Magnús frá sér ljóðabókina Fiðrildi, mynta og spörfuglar Lesbíu (2008). Hún skiptist í þrjá hluta, þar sem miðhluti með frumsömdum ljóðum er rammaður inn af þýðingum á verkum tveggja öndvegisskálda fornaldarinnar: Gæjusar Valeríusar Katúllusar og Publíusar Vergilíusar Maró. Áður hefur verið minnst á óvænta innkomu Finnegans Wake og fagurfræðilega nýtingu neðanmálsgreina í þessu safni. Fornöldin og módernisminn deila leikvelli í bókmenntaheimi Magnúsar Sigurðssonar án nokkurrar áreynslu.

Frumsömdu ljóðin eru að mestu að formi og fagurfræði hefðbundin nútímaljóð. Óbundin, full af frásögnum úr hversdagsheiminum sem gefin er ljóðræn lyfting með óvæntu samhengi, með því að varpa ljósi á tvíræðni orða, jafnvel með því einu á festa þau á blað. Margt af efninu er erfitt að ímynda sér að sé ekki byggt á reynslu og minningum. Dvöl í suðrænum löndum („Frosthörkur“), heimsókn í Íslendingabyggðir Vesturheims („Gimli/Kanada“) eða ástarsamband sem kannski er runnið sitt skeið („Kvöldbæn II“).

Við svona heildaryfirferð á höfundarverki, að mestu frumlestur, staldrar hugurinn óneitanlega við það sem á sér enduróm annarsstaðar. Leitar tenginga, samhengis, samnefnara. Hér eru til dæmis tvö falleg dæmi um ást Magnúsar á orðaleikjum og þeim merkingarauka sem örlítill uppásnúningur býður upp á:

Ísak Harðarson

Ísak
Harðarson

Guð
býr

órans
akanlegur

í rit
vélinni

þinni

Kvöldbæn

Hún er veik
og sefur og ég
vaki yfir henni

Við lásum
            Línu
            Tuma
            Emmu

og háttuðum undir sæng
í hreinum náttfötum,
þvegin og strokin
undir bæn sængurversins:
„sé til guðs engla
saman í hring“

Í næstu tveimur ljóðabókum, Blindum fiskum (2011) og Tíma kaldra mána (2013) ríkir svipuð fagurfræði og í Fiðrildum, myntu og spörfuglum Lesbíu. Líkt og í frumrauninni yrkir Magnús í Blindum fiskum til, eða í minningu nokkurra skálda, þar á meðal tveggja sem hann á eftir að þýða og kynna með viðamiklum söfnum og efnisríkum inngangstextum: Emily Dickinson og Tor Ulven.

Heildarsvipur bókarinnar er þungur og á köflum örvæntingarfullur, þó oftast með örlítilli vonarglætu:

loftfarið

þegar hugurinn
varpar
akkeri,
að hamingju þinni
forspurðri,
þar sem þú vilt
ekki vera
en færð ekki
slitið þig
lausan

            veistu
og hughreystist
við, að ást þín
er loftfar
sem svífur

og þú mjakast

með akkerið
djöful þinn
í dragi,
því að ást
þín er stórkostlegt
loftfar

og þú mjakast

Skáldskapurinn, sköpunin, er hér erfiði, en jafnframt nauðsyn, og trúin óbiluð á að hún sé eina bjargræðið.

dagbók

og ég kreisti þau
út, eitt

af öðru
eins og gröft úr sýktu

holdi

Tími kaldra mána er af svipuðum toga spunnin. Meiri að vöxtum, 79 síður en hin fyrri 48. Bókin skiptist í þrjá kafla: Ljóðgræna, Apríkósugarðurinn og Um myrkurskóginn.

Það er ennþá fremur dimmt yfir í huga skáldsins, en það er þó farið að horfa meira út fyrir sig. Velta fyrir sér náttúrunni og spegla sitt eigið hugarástand meðvitað í því sem fyrir augu ber. Náttúrusýnin er fjölbreytt, stundum næsta hefðbundin uppspretta líkingamáls, en þó með áberandi, eilítið kaldhæðinni meðvitund um hversu viðtekin slík nálgun er í ljóðheimum:

Hugarlandið

Nú eru laufin
visnuð

eins og plómur.
Og himininn

gómfyllubleikur.

Ytri veröld,
ég drekk þig.

Ég veiti þér
eins og fljóti,

Yfir skrælþurra akra
hugarlandsins.

Áhugaverður þráður sem hér er tekinn upp og spunninn áfram í næstu verkum eru ljóð sem fjalla beinlínis um náttúruvísindi og pínu hlægilegar takmarkanir þeirra í samanburði við undur heimsins. Þetta snjalla ljóð er gott dæmi:

Framþróun (1)

Flug dvergvespunnar,

eins millimetra
vænghaf
sem hún blakar
350 sinnum
á sekúndu,

hefur loksins náðst
á mynd.

Eftir milljón
árþúsund stöðugrar
framþróunar

á tæknisviðinu.

 IV

Ég er bókstafstrúar.
Í bókstaflegri merkingu
þess orðs.

Þannig hljóðar ljóðið „Trúarjátning“ í fjórðu ljóðabók Magnúsar, Krummafæti, sem kom út 2014. Undirtitill hennar er Ljóð og skissur, og óhætt að segja að hún greini sig nokkuð skarpt frá Tíma kaldra mána. Ekki aðeins með því að innihalda texta í fjölbreyttara formi, heldur ekki síður með leikgleðinni sem hér fær að valsa næsta óhindruð í samspili, að ekki sé sögð þráskák, skálds og máls.

Sú kátína tekur á sig ýmsar myndir. Þarna eru nokkur konkretljóð, stafavíxl og aðrar stafsetningartilraunir sjást hér og hvar, til dæmis í kaflaheitunum Tþjáningarfrelsið og Tunglmálið. Og í ljóðinu „Orðið er laust“, sem er tileinkað minningu franska skáldsins Paul Celan:

Æ
Sea
Ice
C’est la
Celan
Land
And
Enn
Die

Möguleikar ljóðlistarinnar og skapandi umgengni við tungumáli er enn sem fyrr leiðarstef, og verður enn plássfrekara hér en áður. Sést í verki í flestum textanna, en margir þeirra fjalla líka um þetta efni, oft á snjallan og tilþrifamikinn hátt:

Litla ljóðið sem gat

Ég er pínu
pínulítið ljóð,
og ég get allt.

Sjáðu bara!

Mér tókst
að troða fílnum
í gegnum

skráargatið.

Og áfram heldur þráðurinn úr Tíma kaldra mána, með ljóðum um undur náttúrunnar, og hve undarleg sú hugmynd er að náttúrúran sé undur. Þetta sést t.d. í ljóðinu „Fiskikóngulóin“, og í staðhæfingu sem Magnús hefur eftir ameríska ljóðskáldinu Mary Oliver í ljóðinu „Kenning“:

Það sem virðist
vera til skrauts
í náttúrunni
er alltaf til gagns.

Krummafótur er sérlega fjölbreytt og kröftug ljóðabók með leikgleði sem sitt augljósasta einkenni. En þrátt fyrir tilraunagleði sína verður Magnús aldrei torræður eða myrkur. Allt efnið talar skýrt við lesandann og opnar leiðir inn í hugmyndirnar og tilfinningarnar sem að baki búa, sem oftar en ekki eru sárar og erfiðar.

Það er meiri agi, skýrari heildarsvipur yfir næstu bók, Veröld ný og góð (2016). „Ljóð og pósar“ er undirtitill hennar, og óbundið málið er hér fyrirferðarmeira og agaðra en í Krummafæti.

Nokkrir prósarnir eru eiginlega stuttar heimspekilegar smásögur. „Legó“ segir frá sögumanni sem fær ósamsett ljóð eftir danska ljóðskáldið Inger Christiansen sent, og ræðst í samsetningu þess, dyggilega studdur af leiðbeiningum á kínversku. Útkoman reynist vera ljóðafley og sögumaður verður þar galeiðuþræll, dæmdur til að hugleiða það undur að latneska sögnin „lego“ geti verið upprunnin úr dönskum orðaleik, „leg godt“.

Í „Heilnæmi“ er á hinn bóginn sagt frá draumi sögumanns, sem taldi sig þurfa betri heila og fer því í verslunarferð til að festa kaup á einum slíkum. Ekki gengur það sérlega vel, en allskyns orðaleikir út frá orðinu „heili“ einkenna textann. Slíkir leikir eru áberandi í bókinni, annar stuttur prósi segir til dæmis frá óánægðum sirkusfíl, að því er virðist aðallega til að koma að byrjuninni á uppsagnarbréfi hans, „upp á síðkastið hef ég fílað mig …“ (20)

Sprell með stafsetningu er ekki eins áberandi hér, þótt þvi sé ekki úthýst. Bundna málið er heldur ekki eins markað tilraunagleði og í Krummafæti. Því fer samt fjarri að hið vakandi auga fyrir óvæntum tengingum – og fundnum skáldskap –  hafi misst skerpu sína:

Drög að samfélagssáttmála

            1. gr

Á heimleiðinni,
út um svifryks-
gráan gluggann
í tvistinum

stenslað
með hvítu
á svartan
endurvinnslugám

fyrir framan
niðurníddar skrifstofur
African Development Center
of Minnesota

les hann skrifað

Þessa einföldu kröfu
þessa einföldu ósk
þetta einfalda ljóð:

DO
IT
JUST

Undir frosthvítri
Minnesota-sól.

V

Ætti ég að lesa Pensées Pascals?
            Munu þær bjarga mér?

 spyr hann sig

(Tregahandbókin)

Þrjár nýjustu bækur Magnúsar, Tregahandbókin (2018), Íslensk lestrarbók (2019) og Húslestur (2022) eiga ýmislegt sammerkt. Þær geyma allar einhver textabrot eftir aðra höfunda, brot sem Magnús hefur tínt upp af vegi sínum og tekið til handargagns, sett í samhengi við eigin hugleiðingar, eða hreinlega bara talið ómaksins vert að koma á framfæri við lesendur sem ekki eru alveg jafn víðförulir og hann. Megnið af efninu er þó ávallt „frumsamið“, flest í formi óbundins máls, stuttra prósa eða jafnvel ör-ritgerða. En það er óneitanlega notkun „fundins máls“ sem vekur sérstaka athygli og kallar hæst á umfjöllun.

Þó bækurnar þrjár séu hér spyrtar saman fer því fjarri að þær séu einsleitar, eða að Magnús hafi með þeim fundið „formúlu“ sem hann fyllir upp í með ólíkum stærðum í hverri bók. Hver þeirra hefur sín sérkenni, og svo hefur hvað eftir annað komið fram í þessu yfirliti að skáldið hefur frá fyrstu tíð sótt bæði innblástur og brot í textasafn heimsins.

Undirtitlar bókanna þriggja gefa einhverjar vísbendingar. Tregahandbókin er „ferðalag“, Íslensk lestrarbók geymir „texta“ og í Húslestri eru „ritgerðir“. Segja má að undirtitll fyrrstu bókarinnar – og auðvitað titillinn sjálfur líka – greini hana afgerandi frá hinum, með því að vísa í umfjöllunarefni og framvindu frekar en formið eitt.

Tregahandbókin stendur líka ágætlega undir þessu loforði. Hún er nokkurskonar bókmenntaleg sjálfshjálparbók fyrir dapra og þunglynda, kannski einhverskonar framhald hugleiðinganna í „Að dagslestri loknum“ í smásagnasafninu Hálmstráunum, þar sem höfundur veltir því upp hvort þráhyggjukenndur bóklestur hans byggi á von um að geta „endurforritað“ (103) sig.

Líkt og tölvukóði er gjarnan þá eru textaklausur Tregahandbókarinnar númeraðar. 250 textar, margir sóttir í bókmenntasjóði aldarinnar. Frá tilvitnun í Lé konung Shakespeares, „Ekkert hefst af engu“ (i) til annarrar sem sótt er til Jónasar Hallgrímssonar (örlítið uppásnúinn) og Gyrðis Elíassonar:

Með fjaðrabliki
háa tregaleysu

í Sumardalinn

„Á svörtum vængjum
inn í ljósið“

Eins og sjá má í þessu síðasta dæmi hefur Magnús ekki glatað trúnni á orðaleiki og uppásnúning sem hjálpartæki fyrir bókmenntir og sálarheill. Síður en svo, þeir eru hér á hverju strái. Í broti lx tengir hann saman nýyði Joyce, „funferal“ úr Finnegans Wake við misheyrn lítillar frænku sinnar: „útfjör“. Eða í "xxiii", sem er í formi ‚hefðbundins‘ nútímaljóðs:

Exist.
Exit.

Það munar engu.
            Sjálfu enginu.

En þó því.

Einn veigamesti texti Tregahandbókarinnar er, að því ég kemst næst, fyrsta atlaga Magnúsar að þeirri tegund tilraunamennsku sem kölluð er oulipískar bókmenntir. Þar er unnið með ýmisskonar kerfisbundnar takmarkanir eða umritunarreglur til að draga fram ferska merkingu eða aðra möguleika en annars kæmu fram við ritstörfin. "Xxvii" er heildstæðasta smásagan í bókinni og minnir um margt á hugartilraunir argentínska höfundarins Jorge Luis Borges. Þar er sagt frá hagræðingartilraunum ráðamanna sem fækka smám saman stöfum stafrófsins. Eftir því sem þeirri raunasögu vindur fram verður textinn, sem skrifaður er samkvæmt fyrirmælunum, sífellt erfiðari aflestrar, en þó lengi vel ágætlega læsilegur. Hér er síðasta setningin:

Leteventel lentsens vele estenektel, et ekke se nennst e blentelestettene ek blevelkelesentel. Enegtestel ellle vele te letenenn lekesens, sen sbelete net stettenken tessen velkel vel.

Treginn og tungan eru meginviðfangsefni Tregahandbókarinnar. Íslensk lestrarbók er hvorki jafn helguð ákveðnu viðfangsefni, né heldur formbundin til jafns við þá fyrri. Hún skiptist í nokkra kafla sem hver hefur sín sérkenni. Sá fyrsti, Letidrengurinn : veðurdagbók, er nokkuð samfelldur texti sem hægt er að líta á sem nokkurskonar inngang. Hér segir af manni sem glímir við leiða og iðjuleysi, og er „farinn að sanka að sér fánýtum fróðleik  og skrá hjá sér, á blöð og pappíra sem liggja hér og þar í íbúðinni. Þetta eru molar sem hann tínir á göngu sinni um bókaskóginn“ (11–12)

Næsti hluti, Réttindi lesandans, samanstendur af smáprósum, sumum fundnum, öðrum frumsköpuðum. Samnefnarinn er gleðin yfir að sjá nýjan flöt á orðum og merkingu, eins og sést til dæmis í sögunni sem kaflinn hefst á og segir frá manni sem grennslast fyrir um hvað til sé í bókabúð af verkum Halldórs Laxness. Afgreiðslustúlkan spyr þá samstarfsmann sinn um hvort þau eigi bókina „How to kill an Actress“ (45).

Allskyns listar setja líka svip á kaflann: lífsreglur Johnny Cash, listi yfir samsett orð þar sem dýraheiti er annar liðurinn og síðast en ekki síst réttindaskrá lesandans, sem hefst svona:

Hver lesandi skal njóta óskoraðra réttinda til að 

i)          lesa ekki
ii)         hlaupa yfir
iii)        skauta yfir
iv)        fletta yfir
v)         klára ekki
vi)        flýja veruleikann

Guðinn í hlutunum heitir þriðji hluti bókarinnar og inniheldur brot úr dagbókum kanadískrar myndlistarkonu, Emily Carr (1871–1945). Texti sem kallast skýrt á við sjálfsævisöguleg skrif Magnúsar sjálfs, í Tregahandbókinni og fyrsta hluta Íslenskrar lestrarbókar.

Í fjórða hlutanum, Liprum töktum, hefur Magnús skrifað niður lýsingu Harðar Magnússonar á úrslitaleik Meistaradeildar Evrópu í knattspyrnu karla 2015, þar sem FC Barcelona sigraði „gömlu frúna frá Tórínó“, eins og Juventus-liðið er gjarnan kallað, og ekki sjaldan í ótrúlegum orðavaðli lýsandans. Það sem fangar athygli lesandans hér er hvaða þýðingu umbreyting hins staðlaða orðfæris knattspyrnulýsisins úr töluðu máli, mæltu af munni fram í hita leiksins í niðurskrifaðan texta í bókmenntalegu samhengi, hefur á viðtökur hans.

Lokahlutinn ber nafnið Þessi heimur, eins og hver annar – 1961, og segir brotakennda, en þó samfellda sögu tveggja kvenna; „hennar niðri“ og „hennar uppi“. Sú fyrrnefnda líklega bara barn, en hin síðarnefnda ekki rólfær og upp á aðstoð hinnar komin. Í ljóðræni og fallegri lýsingu Magnúsar á naumhyggjulegu lífi og lífsbaráttu þessara tveggja kvenna er sterkur endurómur af einum af bókmenntalegum hetjum hans, sem oft er vitnað til í fyrri bókum: Samuel Beckett.

Hún uppi. Karlæg, í rúminu bláa. Í húsinu með bárujárnsþakinu rauða. Tvílyft, í jaðri þorpsins. Fjarri hinum. Við hafið. Seltan í vindinum, á rúðum hússins. Brothljóð öldunnar. Gnauðið dag og nótt, á gluggum hússins.

Þannig. Þannig tvær.

(209)

Í Húslestri heldur Magnús áfram að þróa efnistök sín, án þess að stíga róttæk skref frá nálgun sinni í Tregahandbókinni og íslenskri lestrarbók. Formbinding fyrri bókanna er horfin, hverju efnisatriði gert að standa fyrir sínu.

Undirtitill bókarinnar er, eins og komið hefur fram, „ritgerðir“, og segja má að hún standi ágætlega undir honum. Hluti textanna eru hugleiðingar um misfleyg og fræg ummæli eða bókmenntaleg snjallyrði, sem mögulega hefðu fengið að standa óskýrð og -túlkuð í fyrri bókum. Þá eru hér sögur bókmenntalegum stórmennum á borð við Schopenhauer og Rimbaud, og bókmenntalegum stórslysum eins og túlkun Finns Jónssonar á sænskum jökulristum, sem hann taldi vera rúnaletur og hlaut mikla skömm fyrir.

Magnús heldur hér áfram að gera skemmtilega lista. Hér er til að mynda að finna skrá yfir íslenska málshætti sem boða bjartsýni. Lista yfir nýyrði Jónasar Hallgrímssonar, og nokkur dæmi um hvað fólk hefur lagt til að stafirnir í heiti dönsku reiðhjólaverksmiðjunnar DBS standi fyrir. Þá eru hér listar yfir alþýðleg skammaryrði um þunnt kaffi og fræg dæmi um föll:

Eva í freistni
Lúsífer af himnum
Loftsteinninn sem bar lífið til jarðar
Íkarus af oflæti
Jónatan og Snúður út um eldhúsgluggann
…
Við öll, í ónáð
Við öll, í martröðum okkar
Við öll –          

Ólíkt Mary Poppins, sem sveif til jarðar

Hér eru ekki margir textar sem fortakslaust mætti kalla ljóð. Þó til dæmis þetta, sem kallast á við fyrri ljóð Magnúsar sem innblásin eru af náttúru og náttúruvísindum:

HAGFRÆÐIKENNING AFSÖNNUÐ

Úr engu.

Alheimurinn, samkvæmt eðlisfræðinni.

Og veröldin því – einsog hún leggur sig – hádegisverður sem
ekkert kostar.

Og þessi einfalda og hugvíkkandi hugmynd, sem varla nokkrum dytti í hug öðrum en Magnúsi Sigurðssyni, og verðskuldar að loka þessari umfjöllun um snjallan og einstakan höfund og boðbera ferskrar hugsunar og opineygrar leitar að verðmætum í textasafni heimsins:

A Á B D E Ð F L M N R S X É G H I Í J K O Ó P Z C T U Y Ý Ú V Þ Æ Ö

Stafrófið.

Í stafrófsröð

Þorgeir Tryggvason, mars 2023

verðlaun og viðurkenningar

2013 - Ljóðstafur Jóns úr Vör fyrir ljóðið Tunglsljós

2008 - Bókmenntaverðlaun Tómasar Guðmundssonar: Fiðrildi, mynta og spörfuglar Lesbíu, þar sem þýðingar Magnúsar á ljóðum rómversku fornaldarskáldanna Katúllusar og Virgils kallast á við frumort ljóð 

tilnefningar

2021 - Íslensku þýðingaverðlaunin fyrir Berhöfða líf, úrval ljóða eftir bandarísku skáldkonuna Emily Dickinson