Magnea frá Kleifum

Frá Magneu frá Kleifum

Ég er fædd 18. apríl 1930 í skjólsælli yndislegri lítilli vík norður á Ströndum. Það voru þrír bæir heima, þar af tveir á Kleifum svo nóg var af leikfélögum, en það var ekki fyrr en ég var orðin fullorðin að ég uppgötvaði að ég hafði alltaf lifað sem tvær persónur, ég hélt að allir gerðu það, fannst það jafn sjálfsagt og að við bjuggum í tveim húsum en vorum þó saman alla daga.

Á gömlu gulnuðu blaði stendur:

Framtíð mín:

1. Aldrei að vinna ærlegt handarvik eftir að ég verð fullorðin.
2. Lesa allar bækur heims.
3. Sofa út alla daga.
4. Eiga fullt af stílabókum og mjúkan feitan penna, sem skrifar endalaust.
5. Aldrei að giftast, nema ef lappirnar á mér halda áfram að verða kaldar á kvöldin.
6. Láta ríkan frænda frá Ameríku koma í heimsókn og gefa mér svo mikið af peningum að ég geti verið í skóla eins lengi og ég vil.
7. Fá alltaf háar einkunnir, ég lofa að vera ekki montin.
8. Fæðast næst strákur, góði guð lestu þetta. Takk. M.M.M.

Þetta bréf hefur víst aldrei verið lesið, allavega var skólagangan í algjöru lágmarki, í takt við kreppuna, sem ekki síst kom illa við bónda á litlu koti út við nyrsta haf. Enginn frændi kom frá Ameríku, enda ekki von, ég átti engan þar. Að skrifa var óviðráðanleg þörf og árátta. Ekki um neitt sérstakt, bara það sem kom í hugann meðan penninn var í návígi við blaðið. Síðan var það eyðilagt, svo enginn kæmist að því hvernig sú er bjó bak við augun hugsaði. Veruleikinn var vinna og aftur vinna fyrir svo lítið kaup að ekki var möguleiki að komast í langskólanám. Strákar voru betur settir, þeir fengu hærra kaup og gátu notað sinn frítíma til þess er þá langaði mest, hvort sem það var að skrifa eða annað. Ég varð að láta mér nægja drauminn um öðruvísi líf.

Einhverra hluta vegna get ég aldrei séð mig sem rithöfund, það er fólk sem hugsar, ákveður, gerir ramma og skrifar inní hann, eitthvað gáfulegt og ógleymanlegt, helst eitthvað sem engin venjuleg jóna eða jón skilur. Ég sest bara niður og reyni að hripa á blaðið sem hraðast ég get, meðan atburðarásin rennur áfram eins og kvikmynd á tjaldi, það fer svo eftir ýmsu hve miklu ég næ. Stundum líður tími og ég skrifa ekki orð, bara lofa huganum að reika út og suður án tilgangs. Svo allt í einu birtist persónan og heimtar sína athygli, ég horfi á hana úr fjarlægð, sé líf hennar og hugsanir, ég ræð engu, jafnvel nöfnin koma af sjálfu sér. Þetta er sama tilfinningin og ég upplifði sem barn og hlakkaði til að hátta á kvöldin, til að geta haldið áfram með framhaldssöguna í friði. Þar var ég alltaf prinsessan, hefðarmærin eða annað í þeim dúr, sem sagt allt sem ég vildi vera en var ekki. Gerði það sem gera þurfti sem venjuleg kona en fannst allar stundir sem fóru í skriftir vera stolnar og finnst enn. Þó nú sé ég ein og ráði mér sjálf. Líklega arfur frá formæðrum mínum sem fyrst og fremst áttu að kunna að koma mjólk í mat og ull í fat...

Það var algjör tilviljun að fyrsta bókin kom út og ég man að þegar prentsmiðjustjórinn í Prentsmiðju Odds Björnssonar sagðist vilja birta þessa sögu í „Heima er best“ keypti ég vínarbrauð með kaffinu handa karli og krökkum, þetta var merkisdagur. Sjálfsmatið var samt ekki betra en það að ég vildi skrifa undir dulnefni, en þá sagði Sigurður D. Björnsson „Magnea mín, ef þú getur ekki skrifað undir réttu nafni, skaltu láta það vera.“ Og honum varð ekki haggað.

Það er ekki fyrr en ég les bækurnar mínar eftir að þær koma út að ég þekki ýmislegt í persónunum úr sjálfri mér, eða afkomendum og eftir að hafa lesið suma ritdóma segi ég alltaf gáttuð: „Jæja, meinti ég það?“ Ég skrifa af óviðráðanlegri þörf og meina ekkert með því, eða hvað? Ég vildi kunna aðrar tungur og geta lesið á frummáli, en kann ekki einu sinni að vélrita, er enn svo viðkvæm fyrir því sem ég skrifa að enginn fær að lesa það fyrr en það er komið á bók, nema dóttir mín sem vélritar. Að senda frá sér bók er eins og að horfa á eftir barninu sínu út í heiminn. Hafi maður gert sitt besta verður maður bara að bíða og sjá til hvernig afkvæmið stendur sig í hinum harða heimi. Ég á fimm börn, sextán barnabörn og tvö langömmubörn og það eru þau sem hafa gefið mér innblástur og ótal yndisstundir síðustu árin. Uppsprettur óteljandi sagna sem fæstar komast á blað.

Draumar kosta ekki neitt og þá hefur mig ekki skort um ævina.

Magnea frá Kleifum, 2001

Sólskinsbörn í blíðu og stríðu

Hanna María Hákonardóttir, söguhetja fyrstu barnabóka Magneu frá Kleifum, býr ein hjá ömmu sinni og afa á afskekktum sveitabæ. Móður sína missti hún ung en föður sinn hefur hún aldrei þekkt. Hanna María er fjörug og uppátektasöm stelpa en jafnframt traustur vinur og ráðagóð þegar á reynir. Rétt eftir að sagan hefst flytja hjón með sjö börn á næsta bæ, Fellsenda. Hanna María vingast strax við þau þótt aðkomukrakkarnir séu um margt ólíkir henni og foreldrar þeirra ekki alltaf hrifin af þessu frakka villibarni í Kotinu.

Þarna er strax komið margt af því sem einkennir skrif Magneu upp frá því; sterkur einstaklingur í sögumiðju og barnahópur í kringum hann. Sagan er sögð frá sjónarhóli barnsins sem tekur upp á hinu og þessu, lærir af sumu en kemst upp með annað. Þeir fullorðnu eru ólíkir innbyrðis, sumir skilja og hugga, aðrir kenna og enn aðrir skamma og geta jafnvel verið býsna ósanngjarnir. Ráð fullorðna fólksins eru alls ekki óbrigðul þótt þeim beri að hlýða, en samúðin er undantekningarlaust hjá hinni ungu aðalpersónu; sorgir hennar og gleði ber lesandinn með henni frá fyrstu síðu til bókarloka.

Í sólríkri sveit

Þó að flestir þekki Magneu Magnúsdóttur frá Kleifum sem barnabókahöfund hóf hún ritferil sinn með skáldsögum fyrir fullorðna. Karlsen stýrimaður (1962), Hold og hjarta (1964) og Í álögum (1968) birtust fyrst sem framhaldssögur í tímaritinu Heima er bezt en komu síðar út í bók. Eftir þetta sneri Magnea sér alfarið að ritun barnabóka og eftir hana liggja fjórir bókaflokkar, fimm bækur um stúlkuna Hönnu Maríu (1966-1978), tvær um krakkana í Krummavík (1980 og 1981), fjögurra bóka flokkur um Tobías og Tinnu (1982-1987) og loks fjórleikur um Sossu og systkini hennar (1991-1998). Fyrir utan hálfa aðra bók um Tobías og blábyrjun krakkanna í Krummavík gerast sögur Magneu í sveit; sögurnar um Sossu á fátæku sveitaheimili við upphaf 20. aldarinnar, með Tobíasi flyst lesandinn til borgarinnar en lunginn úr bókaflokknum gerist á sumarlöngu ferðalagi um landið, foreldrar krakkahópsins í Krummavík flytjast í sveitina þegar barnahópurinn stækkar og Hanna María elst upp í því sem líkist helst paradís á jörðu, íslenskri sveit rétt fyrir miðja 20. öld, þar sem stúlkan ríkir yfir landinu, hafinu og nálægum eyjum eins og konungur í suðurhöfum.

Sögurnar um Hönnu Maríu spanna rúm tvö ár frá því að Hanna María er níu ára gömul. Í Fellsendakoti elst Hanna María upp hjá afa sínum og ömmu, sem kemur raunar síðar í ljós að eru ekkert skyld henni. Veraldlegur auður er ekki mikill í kotinu en enginn líður skort og stúlkan er elskuð heitt. Boðskapur bókanna er sterkur; hið friðsæla og einfalda líf í fallegri sveit er betra en nokkurt ríkidæmi, svo ekki sé talað um glaum þéttbýlisins. Þetta er Hönnu Maríu og lesendum sýnt trekk í trekk, bæði með því fólki sem hún kynnist og eins litlum karli sem vitjar Hönnu Maríu í draumi.

Í fyrstu bókinni er vináttan til umfjöllunar, Hanna María eignast vinkonu í fyrsta sinn á ævinni, Sonju sem er árinu yngri en hún og eitt af sjö börnum Fellsendahjónanna. Með tryggðapanti heita þær hvor annarri ævilangri vináttu en eiga stundum erfitt með að halda þann sáttmála. Eftir að Hanna hefur reiðst feiknarlega við Fellsendafólkið fer hún í bræði um miðja nótt og flytur æðaregg og dún af eyjum Fellsendafólksins á eyjar sem tilheyra Kotinu. Seinna um nóttina dreymir hana að samviskan heimsækir hana í gervi litla karlsins sem sýnir henni hve vænt æðarkollunum þótti um eggin sín og hve sárt þær sakna þeirra. Draumurinn er of merkilegur til að Hanna María geti þagað yfir honum við afa sinn sem fylgir henni umsvifalaust heim að Fellsenda þar sem hún neyðist til að biðjast afsökunar. Eftir þetta iðrast Hanna María og hefur lært þessa litlu lexíu um vináttu og heiðarleika fyrir lífstíð, þó að hún hætti ekki að stökkva upp á nef sér. Draumakarlinn heimsækir Hönnu Maríu í hverri bók eftir þetta, alltaf til að leiðbeina henni um góða hegðun og framkomu. Hann sýnir henni muninn á réttu og röngu, bendir henni á hvað hún á gott og að henni beri að þakka fyrir það. Í skilaboðum karlsins, og ekki síður í uppeldi afa og ömmu í Fellsendakoti, kemur strax fram sú sterka réttlætiskennd, mannkærleikur og jafnræðishugsun sem einkennir bækur Magneu frá Kleifum alla tíð. Málpípur þessa boðskapar í bókunum um Hönnu Maríu eru amma og afi, auk draumakarlsins, en börn geta ekki síður haldið honum á lofti. Bæði Tobías og Sossa verða til dæmis fyrir óréttlæti frá fullorðnum og gera sitt til að leiðrétta það.

Ungmennafélagsandinn svífur yfir vötnum í bókunum um Hönnu Maríu. Í fyrstu bókinni reisa krakkarnir sér kofa úti á einni eyjunni þar sem á hverju sumri eru haldnar skemmtanir fyrir ungmenni sveitarinnar. Þar dansa menn í bjartri sumarnóttinni en þeim sem hafa áfengi um hönd er refsað harðlega. Áfengisneysla er raunar fordæmd í mörgum af bókum Magneu frá Kleifum þó að vandamál henni tengd komi hvergi beinlínis við sögu.

Í annarri bókinni um Hönnu Maríu, Hanna María og villingarnir, dvelja tvíburasystkinin Viktor og Viktoría sumarlangt í Fellsendakoti. Þau eru sjómannsbörn úr Reykjavík sem hafa alist upp við óreglu og veisluhöld foreldra sinna. Í sveitinni venja þau sig af slæmum siðum borgarbarna, svo sem reykingum og matvendni, og læra að meta friðsælt sveitalífið. Sérstaklega Viktor sem upp frá því líður hvergi betur en í kotinu hjá afa, ömmu og Hönnu Maríu. Fyrst er Hanna María tortryggin út í systkinin en eina nóttina sýnir draumakarlinn henni við hvaða aðstæður þau hafa alist upp og um leið hvaða kosti sveitin hefur umfram borgina. Seinna, þegar Hanna María fær botnlangabólgu og þarf suður til Reykjavíkur á sjúkrahús, kynnist hún systkinunum Björk og Badda sem líka búa við erfiðar fjölskylduaðstæður í borginni. Mamma þeirra er fátæk, þarf að vinna mikið og getur því ekki hugsað um börnin sín eins og hún vildi. Hanna María býður systkinunum í sveitina og þar dvelja þau sumarlangt og njóta lífsins. Sveitin er griðastaður fyrir þessi börn – þar líður fólki undantekningarlaust vel og friður ríkir. Líka eftir að heimsstyrjöldin síðari hefst úti í heimi. Hún berst ekki í Fellsendakot nema með blöðunum og Hanna María skilur ekki hvernig menn geta verið svo vondir hverjir við aðra. Magnea fléttar frásagnir af stríðinu fimlega inn í frásögnina, ljær henni með því heim utan hinnar sólríku sveitar sem lesandinn er umluktur og tengir hana um leið ákveðnum ytri tíma.

Í Hanna María og pabbi kemur kennari í sveitina. Hanna María er námfús og dugleg, en það er ekki bara þess vegna sem kennarinn sýnir henni sérstakan áhuga. Í ljós kemur að þar er kominn faðir Hönnu Maríu sem vissi ekki að hún væri til. Hönnu dreymir um að standa sig vel á prófinu, skirrist við að gera handtak á bænum og vill helst lesa allan daginn. Þá birtist draumakarlinn og kennir henni að árangur á prófi er ekki algildur mælikvarði á dugnað, það geta ekki allir lesið allan daginn og það skiptir líka máli að hjálpa sínum nánustu. Faðir Hönnu Maríu sest að í sveitinni, gengur að eiga elstu Fellsendadótturina og þegar síðustu bók lýkur, Hanna María og leyndarmálið, er Hönnu Maríu fædd lítil systir.

Bækurnar um Hönnu Maríu voru vinsælar þegar þær komu út, enda bæði ævintýraríkar og fróðlegar. Þær eru gott dæmi um það hvernig allt verður að söguefni hjá Magneu frá Kleifum, sem sést best á því að eftir fimm bækur eru ekki liðin nema tvö ár í lífi Hönnu Maríu.

Tvö sumur í Krummavík

Í næsta bókaflokki Magneu er barnmörg fjölskylda í forgrunni. Í fyrsta þriðjungi Krakkanna í Krummavík fæðast systkinin Halli, Kalli, Palli og Maggalena hvert á sínu árinu og áður en bókinni lýkur hefur systirin Nanna bæst við. Bókin segir frá bráðskemmtilegum uppátækjum bræðranna, einkum eitt sumar, þegar þeir leika lausum hala og gæta hver annars. Boðskapurinn er ekki jafnaugljós og í bókunum um Hönnu Maríu; frásagnirnar gamansamari og samviskupúkinn hvergi nærri, þó að skilaboð um kærleika og virðingu séu alltaf undirliggjandi.

Lengsta samfellda frásögnin í Krökkunum í Krummavík segir frá því þegar Halla dettur í hug að selja Möggulenu. Hannes, stákur úr nærliggjandi þorpi, er einkabarn og sér ekki betur en þau í Krummavík eigi alltof marga krakka. Halla finnst freistandi tilhugsun að losna við Möggulenu, sem hann þarf oft að passa, og fá í staðinn lítinn og sætan hvolp sem tík Hannesar hefur gotið og Hannes dauðlangar í systkini. Því skipta þeir á sléttu en þegar líður á daginn fara að renna tvær grímur á Halla. Hann þorir ekki heim heldur lætur sig hverfa, bugaður af sektarkennd. Möggulenu líst heldur ekki á vistina hjá Hannesi og strýkur og felur sig. Eftir mikla leit finnast bæði systkinin hrædd og svöng og allt fellur í ljúfa löð. Halli kemst að því að hann á sennilega heimsmet í systkinasölu (engum krakka hvorki innan lands né utan hefur dottið þvílíkt og annað eins í hug á undan honum) og Maggalena má eiga hvolpinn sem hún átti að hafa vistaskipti við. Það reynist hinn besti hundur og minnir Halla ævinlega á hvað hann reyndi að gera systur sinni.

Einkabarnið andspænis systkinahópnum bregður ljósi á ólíkar fjölskyldugerðir, kosti þeirra og galla, og sýnir lesandanum að það sem einn er óánægður með getur verið heitasta ósk annars.

Kátt er í Krummavík gerist sumarið á eftir þegar yngsti bróðir húsmóðurinnar í Krummavík kemur í heimsókn. Hann er litlu eldri en bræðurnir og þyrstir í ævintýralegt líf sveitakrakkanna. Bókin hefst í raun á því að Danni dauðöfundar frændsystkini sín í Krummavík vegna þess að það er búið að skrifa um þau bók sem hann kaupir og les. Í bókarlok þykist hann vita hver hafi skrifað bókina og dauðsér eftir að hafa ekki verið liprari við þá frænku sína um sumarið. Svipuð tenging sögupersóna við útgefna bók er í þriðju bókinni um Sossu. Þar hefur Sossa nýlega fengið stílabók að gjöf frá bróður sínum og byrjar að skrifa sögu sína. Þar með er hún gerð að höfundi eigin sögu sem kom þó ekki út fyrr en tæpri öld síðar.

Í Krummavíkurbókunum beitir Magnea óspart þeirri frásagnaraðferð að láta börnin skilja orð og hluti sínum skilningi sem oft er á skjön við skilning hinna fullorðnu og getur komið af stað skemmtilegum vangaveltum. Það vefst til dæmis fyrir Danna að útskýra hvernig hann ætli að hjálpa til við sauðburðinn. Hann skilur ekki orðið og dettur helst í hug að það eigi við bekkjarbróður hans, sem er uppnefndur sauður, þegar hann ber töskur. Í útreiðartúr hlakkar hann líka mikið til þegar frænka hans segir að bráðum ætli þau að æja. Hann sér fyrir sér að þá muni þau fara af baki og æja og óa og finnst hann svikinn þegar þau ætla bara að hvíla sig. Svipaður misskilningur kemur aftur og aftur fyrir í bókum Magneu og heppnast oftast vel, er bæði fyndinn og fræðandi, og undantekningarlaust þannig að lesandinn er handviss um að sönn saga liggi að baki.

Jesú á loftinu

Tobías hímir grátandi út undir vegg þegar lesandinn kynnist honum. Hann heyrir mömmu sína æpa reiðilega á sig úr fjarska en þorir ekki að svara. Þessi fyrstu kynni lesandans af Tobíasi lýsa honum ágætlega, hann er söguhetja af allt öðru tagi en Hanna María og systkinahópurinn í Krummavík; lítill í sér og dálítið týndur í heiminum. Foreldrar hans eru fjarlæg og elska hann ekki jafn takmarkalaust og bæði amma og afi í Fellsendakoti Hönnu Maríu og foreldrarnir í Krummavík krakkahópinn sinn. Öfugt við fyrri sögupersónur hefur Tobías enga stjórn á heiminum umhverfis sig. Fullorðnir ákveða hvernig hlutirnir eiga að vera og það er ævinlega á skjön við vilja Tobíasar sem enginn hefur áhuga á að vita hver er. Tobías er nýfluttur úr hlýlega gula húsinu sínu í blokk og er ósáttur við nýja umhverfið enda þekkir hann engan. Í leikskólanum er heldur ekki hlustað á hann og krakkarnir stríða honum. Tobías er nefnilega með mislanga fætur og gengur haltur fyrir vikið. Í þokkabót ætlar mamma hans til útlanda í nám og skilja feðgana eftir heima. Við það eru þeir báðir jafnósáttir. Hald og traust Tobíasar í tilverunni er gamla tuskudúkkan Jóka. Hún er sú eina sem hann getur rakið raunir sínar við. En það skilja foreldrar hans ekki – halda að hann sé að muldra við sjálfan sig undir sænginni á kvöldin og vilja gefa honum nýjan og hreinan bangsa í staðinn fyrir Jóku.

Allt annan heim finnur Tobías á efstu hæð blokkarinnar þegar hann vafrar þangað einn daginn í leit að guði. Þar býr Sighvatur málari, sem raunar er sláandi líkur Jesú á jesúmyndunum, og á stundum líka dóttir hans, Tinna. Mamma hennar er líka í útlöndum að læra og á meðan býr Tinna hjá ömmu sinni. Sighvatur og Tinna eru frjálsleg í samanburði við reglufestuna heima hjá Tobíasi og viðhorfið til barna allt annað, og með þeim líður Tobíasi vel. Í tveimur næstu bókum og fram í þá síðustu segir frá sumarlöngu ferðalagi Tobíasar með feðginunum umhverfis landið á gamla mjólkurbílnum sem Sighvatur er búinn að innrétta sem húsbíl. Þar fær Tobías nýja sýn á líf hinna fullorðnu. Sighvatur er uppátektarsamur eins og krakkarnir og lætur hvorki venjur né klukkuna stjórna lífi sínu. Hann hvetur Tobías til dáða, leyfir honum að mála og spila á flautu, en gagnrýnir hann ekki eins og foreldrar hans. Þegar Tobías fer að ræða málin við Jóku uppi í rúmi tekur Sighvatur þátt og saman velta þeir heimþrá Jóku fyrir sér. Depurðin sem ríkir í fyrstu bókinni er nánast horfin, heimurinn umhverfis Tobías langt í frá jafn fjandsamlegur og hann var.

Munurinn á Sighvati og Páli, pabba Tobíasar, kemur glögglega í ljós þegar sá síðarnefndi kemur í stutta heimsókn þegar Tobías á afmæli. Þann dag haltrar Tobías meira en vanalega og tekst með engu móti að gleðja pabba sinn. Enda vill hann miklu heldur vera í veiði með félögum sínum en leika við Tobías. Með pabba sínum er Tobías lítill og ómögulegur en með Sighvati og Tinnu fellur hann í hópinn, raunar þannig að stundum eiga þeir Sighvatur meira sameiginlegt en feðginin.

Það kemur jafnvel að því að Tobías fær að vera hugrakkari en hetjan Tinna. Síðsumars berst bréf frá mömmu hennar þar sem hún segist ekki ætla að koma heim, hún sé búin að finna sér nýjan mann og eigi von á barni með honum. Þá huggar Tobías vinkonu sína og sér um leið að fleiri eiga bágt en hann.

Þegar hópurinn kemur aftur til byggða hefur Tobías braggast mikið og gengur vel að byrja í skóla. Pabbi hans hefur líka þroskast. Hann lærir að meta strákinn sinn eins og hann er og ver meira að segja þá ákvörðun konu sinnar að fara utan til náms. Þegar hún svo kemur heim í jólafríinu mæta henni gjörbreyttir feðgar, sjálfstæður og duglegur strákur og stoltur faðir. Öll þakka Sigvati og Tinnu breytingarnar.

Bækurnar um Tobías og Tinnu eru dálítið eins og sýnishorn ólíkra manngerða fullorðinna og ólíkra fjölskyldna. Regluföstum og kröfuhörðum föður Tobíasar er stillt upp við hlið listamannsins Sighvats sem að sumu leyti er líkari börnunum en hinum fullorðnu. Fyrrnefnt bréf frá konu hans er nánast staðfesting á því. Mæður krakkanna eru ólíkar líka – og þó að Tobías sé ósáttur við að mamma hans hafi farið frá honum getur hann þó glaðst yfir því að hún komi aftur, öfugt við mömmu Tinnu. Af enn öðru tagi er svo mamma Axels, vinar Tobíasar í síðustu bókinni, sem segir fullum fetum að mömmur eigi að vera heima hjá börnunum sínum hvað sem tautar og raular og fær meira að segja pabba Tobíasar upp á móti sér. Ömmur krakkanna koma líka við sögu sem fulltrúar eldri kynslóðar. Þær skilja illa hvernig Sigvatur getur hugsað um börnin – og það gera kunningjar Páls raunar ekki heldur.

Þessum ólíku manngerðum stillir Magnea upp frammi fyrir lesendum sínum, að mestu án fordæmingar, til að skoða og velta fyrir sér. Bækurnar um Tobías komu út á þeim árum sem íslenskar konur voru að streyma út á vinnumarkaðinn og smellpassa inn í hina eilífu umræðu um jafnrétti og fjölskylduábyrgð. En öfugt við þorra barnabóka bera þær ekki dulin uppeldisleg skilaboð til barna heldur miklu fremur fullorðinna. Það eru einkum foreldrar Tobíasar sem þroskast og breytast (vonandi) eftir því sem sögunni vindur fram og allt stefnir í hamingjusamt fjölskyldulíf. Þetta má finna víðar í bókum Magneu. Fullorðnir eru ólíkir og fá mismikinn skerf af samúð sögumanns. Þeir einstaklingar sem skilja börnin og öll uppátæki þeirra, eru kannski dálítið uppátektasamir sjálfir eða muna að minnsta kosti eftir því hvernig þeir voru sem krakkar eru „bestir“ í augum barna og sögumanns. Þannig spyrja til dæmis bæði mamma Krummavíkurkrakkanna og mamma Sossu menn sína, þegar þeir amast við uppátækjum barnanna, hvort þeir hafi aldrei gert prakkarastrik. Það hafa þær augljóslega gert og það gerir þær bara að betri manneskjum.

Sólskinsbarn með klepra í sokkum

Síðasti bókaflokkur Magneu frá Kleifum, fjögurra binda verk um stúlkuna Sossu sem elst upp í íslenskri sveit um aldamótin 1900, geymir dýpstu og bókmenntalegustu skrif hennar. Þar fléttast saman spennandi saga af fjörugum krakka, óþrjótandi fróðleikur um líf fyrr á tímum og vangaveltur um mannleg samskipti óháð tíma og rúmi. Sossa er sex ára þegar saga hennar hefst, sjöunda í röð ellefu systkina, en síðar áttu fjögur eftir að bætast við. Sögurnar fylgja Sossu svo alla barnæskuna og fram að giftingu. Sossa segir sögu sína í fyrstu persónu og lesandinn fylgist náið með því sem hún hugsar og upplifir þau tólf ár sem sagan spannar. Um leið verður frásögnin breið samfélagslýsing, inn í hana fléttast fólk af öllum stéttum, innlendir og erlendir samtímaatburðir og sá veruleiki sem fátæk börn horfðust í augu við fyrir tæpum hundrað árum.

Sveitin hennar Sossu og sveitin hennar Hönnu Maríu eru eins og tveir ólíkir heimar. Hjá Hönnu Maríu er alltaf hlýtt, hún er til dæmis sísvamlandi í sjónum umhverfis eyjarnar. Í Sossu sveit er næstum alltaf kalt. Hendur hennar og fætur eru stokkbólgin vegna kulda og kleprarnir svo fastir í sokkunum að þeir nást ekki einu sinni af með vasahníf. Þær fáu vikur á ári sem óþarfi er að klæðast hörðum ullarbolnum næst sér eru sannkallaður sælutími. Hanna María tekur þátt í inni- og útistörfum á bænum eins og hún kærir sig um en þykir þó ekkert löt en hjá Sossu kynnumst við vinnuhörkunni. Á þriðja eða fjórða ári fara börnin að gæta yngri systkina sinna, fimm til sex ára taka þau þátt í heyskap, sjö til átta ára eru þau farin að sitja yfir ám nótt og dag og skömmu upp úr því er farið að senda stelpurnar í vist og strákana á sjóinn. Fyrst til að vera matvinnungar en síðan til að draga björg í bú.

Magnea dregur hvergi úr í lýsingum sínum á aðbúnaði fátækra kotbænda en ritar frásögnina af slíku næmi fyrir skilningi og þoli lesenda sinna að hún fer aldrei yfir strikið. Er alltaf trúverðug en aldrei yfirdrifin.

Í samanburði við systur sínar er Sossa uppátektarsöm eða „óþekk“ og, að eigin mati, ófríð. Hún er bókelsk og þráir ekkert heitar en að lesa bækur og ganga í skóla. Hún hefur ríka réttlætiskennd og er skapbráð þegar henni finnst brotið á sér, og skiptir þá engu hver á í hlut. Þannig skammast hún sín ekki fyrir að bíta forríka kaupmannssoninn þegar hann sýnir fjölskyldu hennar yfirlæti og þvertekur fyrir að biðjast afsökunar. Heima fyrir uppsker hún skammir, pabbi hennar skilur ekki hvað krakkinn getur verið þver, en aðdáun fær hún úr óvæntustu átt. Sjálf kaupmannsfrúin kallar hana til sín og gerir hana að sérlegum vini sínum og sú vinátta dregur heldur betur dilk á eftir sér.

Þegar Sossa verður reið kemur hennar annað sjálf í ljós – Setta, sem er jafnvel óþekkari og ófríðari en Sossa sjálf. Við hana ber Sossa sig til að losna við óhagstæðan samanburð við systur sínar sem ýmist eru vinnusamar eða fallegar. Með tímanum kemur í ljós að Sossa gefur systrum sínum ekkert eftir í dugnaði. Hún er forkur til allra verka og auk þess gengur henni vel í skólanum sem hún fær að sækja í þrjá vetur, nokkrar vikur í senn.

Næstum á hverju einasta ári kviknar nýtt líf í fátæka kotinu og Sossa skilur ekki hvers vegna pabbi hennar setur öll þessi börn í magann á mömmu hennar þegar allt er fullt af krökkum og mamma kvelst svo sáran við að fæða litlu systkini hennar í heiminn. Eins og nærri má geta er dauðinn nálægur líka. Fyrsta systkinið sem deyr er litli Lárus sem gekk ekki heill til skógar. Næst ferst stóri bróðir hennar, Gummi, með bát sem hann er á. Þá er Sossa eldri og upplifir sorgina sterkar. Sárast af öllu er þó þegar Sossa missir Glingaling, systurina sem fæddist á 11 ára afmælisdegi hennar og fékk ekki að verða nema fjögurra ára. Þegar mamma þeirra veikist í kjölfar fæðingarinnar tekur Sossa Glingló að sér og kallar hana barnið sitt. Lýsingin á líðan Sossu þegar Glingló veikist og deyr – sú djúpa sorg sem heltekur barnshjartað og engin leið er að vinna úr – á fáa sína líka í íslenskum bókmenntum. Þegar systkini Sossu deyja er Magnea óhrædd við að kynna til sögunnar sorgina, óttann og reiðina, leyfir óréttlæti heimsins að dynja á sögupersónu sinni svo liggur við sturlun. En í tæka tíð grípur hún í taumana, sefar bæði Sossu og lesendur, án þess þó nokkurn tíma að draga tennurnar úr því óhugnanlega. Svona er bara lífið.

Annað dæmi um slíkt er áfall sem Sossa verður fyrir um tíu ára gömul þegar tveir bræður af nærliggjandi bæ króa hana af úti á víðavangi og berhátta hana. Í hefndarskyni grýtir hún þá svo stórsér á þeim en sárin sem árásin veldur á sál Sossu reynast alvarlegri. Skömmin er henni svo óbærileg að hún litar allt atferli hennar og hugsanir þaðan í frá, ekki síst viðhorf til ókunnugra, einkum stráka, og engum segir hún frá atburðinum fyrr en manninum sínum á brúðkaupsnóttina.

Sýn Magneu frá Kleifum á barnið sem virðingarverða, merkilega og skemmtilega manneskju, sem er gegnumgangandi í öllum bókum hennar, er hvergi sannari en í bókunum um Sossu. Með undraverðum hætti tekst Magneu að gæða næstum hvert einasta systkini auk vina þeirra og nágranna lífi og persónueinkennum sem dýpka ekki aðeins skilning lesandans á aðstæðum fátækra kotbænda heldur ekki síður fjölbreytni mannlegs samfélags – hvað jafnvel systur hvor á sínu árinu sem alast upp í sama þrönga kotinu og deila rúmi í meira en áratug geta átt sér ólíka lífssýn og drauma.

Sögumaðurinn

Magnea frá Kleifum er raunsæishöfundur og sögur sínar segir hún blátt áfram frá upphafi til enda, að mestu án stílbragða í frásagnaraðferð – eins og hún væri sögumaður á baðstofulofti að segja lúnu fólki spennandi sögur að loknum löngum vinnudegi. Sögur hennar renna átakalaust áfram, segja frá áhugaverðu fólki, börnum og fullorðnum, ævintýrum þeirra, gleði og sorgum. Ófrávíkjanleg samúð með börnum er helsta einkenni bóka Magneu, ásamt sterkum siðferðisboðskap sem alltaf er í þágu barna og ósjaldan beint gegn fullorðnum. Í fyrstu bókum sínum, bókaflokknum um Hönnu Maríu og bókunum tveimur um krakkana í Krummavík hefur gleðin yfirhöndina og lífið er undantekningalítið gott. Seinni flokkarnir, fjórleikirnir um Tobías og Sossu eru myrkari, undirtónninn alvarlegri og gagnrýnin á það sem flækir líf barna harðari. Magnea ræður vel við bæði gleði og sorg en hápunktur ritferils hennar til þessa er óumdeilanlega margverðlaunaður fjórleikurinn um Sossu sólskinsbarn þar sem farið er um allan skala mannlegra tilfinninga frá sjónarhóli vaxandi stúlku með munninn fyrir neðan nefið.

Í bestu bókum sínum stenst Magnea frá Kleifum fyllilega samanburð við raunsæisbækur höfunda á borð við Astrid Lindgren og Anne-Cath Westley. Sögur hennar eru allt í senn fyndnar, sannar og gefandi fyrir lesendur á öllum aldri, börn og fullorðna.

Sigþrúður Gunnarsdóttir, 2001

Almenn umfjöllun

„Bíblíografítsjeskíj slovar“
Detskaja líteratúra, 1996, no. 4-6, s. 79-83

Um einstök verk

Hanna María og leyndarmálið

Guðrún Bjartmarsdóttir: „Hanna María og leyndarmálið“
Tímarit Máls og menningar 40. árg., 2. tbl. 1979, s. 240 – 242.

Í álögum

Sigurgeir Jónsson: „Nýjar bækur“
Fylkir 1968 (jólin), s. 8-9

Sossubækurnar

Brynja Baldursdóttir: „Heimur Sossu“
Silja Aðalsteinsdóttir (ritstj.): Raddir barnabókanna. Reykjavík: Mál og menning, 1999, s. 201 – 213.

Guðlaug Richter: „Sossa lætur allt gossa“
Tímarit Máls og menningar, 53. árg., 1. tbl. 1992, s. 97 – 99.

Guðrún Harðardóttir: „Sossa litla skessa“ (ritdómur)
Vera, 14. árg., 6. tbl. 1995, s. 41

Silja Aðalsteinsdóttir: „Mér finnst-“
Börn og menning, 14. árg., 2. tbl. 1999, s. 3

Silja Aðalsteinsdóttir: „Sossas to ansigter : med en højrøstet dæmon på den ene skulder og en høflig engel på den anden har man svært ved altid at gøre det rigtige = The two faces of Sossa : with a loud-mouthed demon on one shoulder and a polite angel on the other, it is sometimes very difficult to do the right thing“
Nordisk litteratur 1996, s. 58-60

1996 - Barnabókaverðlaun Skólamálaráðs Reykjavíkur: Sossa litla skessa

1992 - Barnabókaverðlaun Skólamálaráðs Reykjavíkur: Sossa sólskinsbarn

1992 - Vorvindar Ibby: Fyrir ritstörf

Tilnefningar

2000 - H.C. Andersen verðlaunin

1996 - H.C. Andersen verðlaunin