Jónas Þorbjarnarson

Um ljóðabækur Jónasar Þorbjarnarsonar

Jónas Þorbjarnarson (1960) er fæddur á Akureyri og ólst þar upp. Hann lauk 6. stigs prófi í klassískum gítarleik frá Nýja Tónlistarskólanum 1982, BS-prófi í sjúkraþjálfun frá Háskóla Íslands 1985, og lærði heimspeki við H.Í. 1988 – 1990. Hann hefur starfað sem landvörður, blaðamaður, þjónn og sjúkraþjálfari, en notið starfslauna rithöfunda og fengist að mestu við ritstörf frá 1989. Jónas vann fyrstu verðlaun í stórri ljóðasamkeppni sem Morgunblaðið hélt í tilefni af afmæli sínu árið 1988; hann vann einnig fyrstu verðlaun í samkeppni um þjóðhátíðarljóð í tilefni ársins 2000. Ljóð eftir hann hafa verið þýdd á ensku og kínversku, og eru væntanleg á frönsku. Þá hefur sá sem þetta ritar þýtt og birt eftir Jónas á gelísku.

Jónas er fullkomin andstæða orðmargra höfunda sem láta vaða á súðum og skjóta upp flugeldum af flóknu myndmáli. Hann er skáld sveitar, kyrrðar og trega, skáld leikja með einföld orð, skýrleika og galdurs. Hann má flokkast með Gyrði Elíassyni að vissu leyti og hefur ásamt honum enduruppgötvað reynslu sveitarinnar í íslenskum skáldskap. Yrkisefni hans er maður í borg og maður í sveit, einstaklingurinn andspænis náttúrunni, einstaklingur firrtur náttúru. Borgin og sveitin mynda þannig grundvallarandstæðu bókar hans, Vasadiskó frá 1999, næstnýjustu bókar Jónasar sem alls hefur sent frá sér sex bækur. Hann getur ekki talist kanónískur í íslenskri ljóðlist en er þó stærð sem allir skyldu vita af og hefur til dæmis verið tilnefndur til Menningarverðlauna DV (1993 fyrir bókina Andartak á jörðu). Einfaldleiki – í jákvæðri merkingu þess orðs – er kennimark hans. Þó er þessi einfaldleiki ekki einhlítur, ekki er allt sem sýnist:

Eins og að breytast í tré

Enn eitt haust
leggst að síðum mér
sveipar mig kulhjúpi

sem ég finn þó vart fyrir
get vel hreyft mig
fer út að ganga
öll kvöld eins og í fyrra

en samt:
þetta hristir enginn af sér
næsta haust verð ég ögn stirðari -
vafinn enn einum árhring

(Vasadiskó, 1999)

Hver talar í ljóðinu? Tregi hvers er tjáður? Í þessu ljóði, sem við fyrstu sýn virðist einfalt, eru ef að er gáð þrjár raddir. Nálæg fyrstu persónu rödd talar frá fyrstu ljóðlínu að línunni „næsta haust verð ég ögn stirðari –“. Óeiginleg eða fjarlæg fyrstu persónu rödd tekur síðan við í síðustu línunni, „vafinn enn einum árhring“; nú talar ekki lengur sama „ég“ og áður, þetta er „ég“ trés. Manneskjur vefjast ekki árhringjum. Og augljóslega hefur tréð ekki talað allan tímann, því hið fyrra „ég“ „fer út að ganga/öll kvöld eins og í fyrra“, sem ekki getur átt við um tré. Hið persónulega, lýríska „ég“ sem talað hefur fram að síðustu línu breytist í tré. Og það er um þá ummyndun sem þriðja rödd ljóðsins talar, rödd titilsins: „Eins og að breytast í tré“. Titillinn hugleiðir hreyfingu ljóðsins frá eiginlegu sjálfi að sjálfi sem samsamar sig náttúrunni og verður því ekki lagt að jöfnu við ævisögulegt „ég“ höfundarins. Þannig myndum við ekki græða neitt á ævisögu skáldsins við lestur ljóðsins, heldur er breyting raddarinnar einmitt til merkis um að ljóðið er skáldskapur. Það lýsir í raun ummyndun, algjörri samsvörun manns við trega náttúrunnar. Tregi manns um haust andspænis tímanum er sá hinn sami og tré finna fyrir eftir því sem árhringir bætast við það.

Skoðum annað ljóð úr næstsíðustu bók Jónasar.

Með staf

Bankar örmagna
á síðustu dyrnar:
er einhver þarna?
Það er enginn
samt er opnað

(Vasadiskó, bls. 25)

Þetta er opinn og annarlegur texti. Hver er með staf? Hver bankar örmagna á síðustu dyrnar af hvaða dyrum, afhverju er opnað ef enginn er og hver talar í ljóðinu? „Með staf“ er kannski ekki dæmigerðasta ljóðið í Vasadiskói; það stendur á undan fáeinum ljóðum um ferðalög („Fyrirferð“, „Þorp í Gvatemala“, „Spilabox“) í lok annars hluta verksins, en ferðaljóð hafa verið fastur liður í bókum Jónasar. Ef til vill er trúarlegur þráður í ljóðinu, allavega er dauðinn ekki fjarri, en hann er eitt af helstu yrkisefnum Jónasar.

Yfirleitt eru ljóð Jónasar stutt, þó heldur lengri en „Með staf“, og snúast um eina eða fleiri snarpar myndir, stundum andstæðar, og gjarnan með einskonar útleggingu í lokin. Yrkisefnið er náttúra sem þó er mörkuð af þéttbýli, af nútíma, svo sem í ljóðinu „Mörk“ þar sem trén í Elliðaárdal „halda í skefjum tilbúningi:/vegum, bílum, húsum“ (9). Raunar kemur Elliðaárdalur oftar fyrir í ljóðagerð Jónasar.

Mikið er um myndir af bernsku og sveit, af til dæmis kindum sem „birgja sig af útsýni til vetrarins“ einsog í ljóðinu „Ljós“ en það ljóð hefur ef til vill að geyma eina af grundvallarandstæðum í verkum Jónasar: minnið og núið, árhringina sem vefjast um ljóðmælanda andspænis birgðum af útsýni, ef svo má segja, borg og líðandi stund andspænis bernsku og dreifbýli.

Samt er hið ljóðræna ég gjarnan ríkjandi í ljóðum Jónasar, göngumaður, einfari, náttúruunnandi – ekki sakar að vita að Jónas er að norðan, náttúran fyrir norðan kemur gjarnan fyrir í ljóðum hans. Fyrsta bók hans, Í jaðri bæjarins, kom út 1989 og titillinn gefur tóninn fyrir verk Jónasar í heild. Hið ljóðræna ég stendur bljúgt andspænis heimi sem það leitar í að merkingu:

Ég styðst við merkingu

held í þráðinn af því ég veit
í hinn endann
heldur enginn

held mig í teygjanlegri grennd
við þéttan vef
merkingar
þar sem syndirnar eru syndir
ekki
fyrirgefnar

spinn úr kulda og hita
sannindi
sem ég trúi að vild

(Í jaðri bæjarins, bls 29)

Í jaðri bæjarins þótti óvenju sterk sem fyrsta ljóðabók og á henni er lítill byrjendabragur. Önnur bók Jónasar, Andartak á jörðu, kom út 1992 og með henni var hann sagður hafa skipað sér í framvarðasveit íslenskra skálda. Raunar batnar Jónas við hverja bók, verður sífellt fágaðri, tilgerðarlausari, meitlaðri, einfaldari. Andartak á jörðu hefst á ljóðinu „Yndi“:

Ég er lagður af stað
niður þurran farveg árinnar
ég er lækur

hef farið skammt
það er gaman að seytla um hrjóstrin
og hjala við vorið

gera steinunum hverft við
steinum sem fyrir mér verða
eflaust að hugsa
um ána sem var

landið er stórt
og ræður för en ég uni mér
við að seytla áfram
og yndið eykur mér fjör
ég verð – að skoppa

nei ósköp glápir sólin
á skallan á jöklinum þarna
sem horfir
á eftir mér skoppa.

(Andartak á jörðu, s. 7)

Við sjáum að einnig þarna er ljóðmælandinn hluti náttúrunnar, í þetta skiptið lækur. Tónninn er engu að síður kankvís og húmorískur, náttúrumyndir Jónasar eru aldrei uppskrúfaðar.
Á bersvæði kom út 1994 og þar tóku fyrst að birtast ljóð ort um ferðalög í Mexíkó. Í eftirfarandi ferðaljóði má einnig sjá núið og þátíðina, minnið og söknuðinn sem einkenna Jónas sem skáld.

Árin líða í Guadalajara

Og svo var það Jaime
sem rak litla hótelið Posada de la Plata
og kærastan hans ensk og falleg:
Sara, miklu yngri
og var þarna við spænskunám
já mjög glæsileg hún Sara

en skyldu þau vera saman enn
hann tekinn að reskjast
en hún í mesta lagi þrjátíu og fimm;
og kannski enn í Posada de la Plata
sem hlýtur að vera alltaf jafn vinsælt
hvað sem öðru líður og gaman

Í eldhúsinu á kvöldin þegar
allra þjóða kvikindi eru að
ræða málin yfir pottum og
pönnum; svo mikið er víst að ég
ætla að dvelja þar einhverntíma aftur –
einhverntíma aftur í lífinu

já þótt seint verði
og þá auðvitað harla ólíklegt
ég hitti þau þar fyrir enn
Jaime og Söru
að minnsta kosti ekki bæði –
eins og tíminn stæði kyrr; og ástin

en kannski Jaime greyið einan
og það væri jú nógu gaman
fyndist mér og næstum eins og
ekkert hefði breyst

(Á bersvæði, bls. 30-31)

Næsta bók Jónasar heitir Villiland og kom út 1996. Engin stórtíðindi verða á milli bóka Jónasar, engin stökk, eða þannig. Villiland er eðlilegt framhald fyrri bóka, þéttari þó. Í ljóðinu „Átt“ sjáum við algengt þema Jónasar, ljóðmælandi sem málari náttúrunnar.

Hvít
en dofnandi pensilför
yfir fjarlægu landslagi:

tvær álftir
hófu sig til flugs

gott málverk eða vont –
það er ekki eftir mig
ég styggði ekki einu sinni álftirnar

(Villiland, bls 22)

Nýjasta bók Jónasar, Hliðargötur, er líklega hans „jafnbesta ljóðabók“ einsog einn gagnrýnandi sagði. Minni einsemd er í henni og tónninn dálítið heimspekilegri:

Umbrot

Við erum síkvik jörð

alla tíð í mótun
ný kort villandi jafnharðan
nýjar hræringar

ég var einhver en svo hitti ég þig…

fólk breytir hvert öðru
veldur jafnvel gosi hvert í öðru

því undirniðri kynda okkur, ráða okkur
allslags kvikutengsl

og ástarfjall rís –

lyftir landslagi ævinnar
við erum síkvik jörð

(Hliðargötur, bls. 7)

En þetta er sama skáldið, ferðaljóð, náttúrumyndir smitaðar af veruleika borgarinnar (hér er prýðis ljóðaflokkur um Grímsnes) bernska, sveit. Hinn vandmeðfarni einfaldleiki er sem áður það sem gerir Jónas Þorbjarnarson að einu áhugaverðasta skáldi samtímans.

© Hermann Stefánsson, 2002

Almenn umfjöllun

Ástráður Eysteinsson: „Ég er enn að myndast: um skáldið Jónas Þorbjarnarson“
Tímarit Máls og menningar 2012, 73. árg., 3. tbl. bls. 113-25.

Um einstök verk

Andartak á jörðu

Eysteinn Þorvaldsson: „Hugarganga: kynnisferð um ljóðabækur fjögurra skálda.“
Skírnir, 167. árg. 1993 (vor), s. 259 – 274.

Hliðargötur

Lanae Hjortsvang Isaacson: „Hliðargötur“
World Literature Today, 2002, s. 76

Hvar endar maður

Bjarni Bjarnason: „Merkingarleysið kemur fyrst“
Tímarit Máls og menningar, 67. árg., 1. tbl. 2006, s. 95-102

Greinar og viðtöl við Jónas hafa einnig birst í dagblöðum, sjá t.d. Gagnasafn Morgunblaðsins

2002 - Starfslaun listamanna Reykjavíkurborgar

2000 - Fyrstu verðlaun í ljóðasamkeppni Þjóðhátíðarnefndar

1988 - Fyrstu verðlaun í ljóðasamkeppni Morgunblaðsins

Tilnefningar

1993 - Menningarverðlaun DV í bókmenntum: Andartak á jörðu