Helga Möller

Frá Helgu Möller

Fyrstu söguna, Gamla hattinn og nýja hattinn, skrifaði ég á að giska fimm eða sex ára gömul. Líklega undir áhrifum frá sögunni um græna hattinn, en ég varð ung mikill bókaormur. Ég myndskreytti söguna og „gaf hana út“ í einu eintaki, sem ég gaf mömmu. Hún á hana enn.
En hugur minn var ekki einungis bundinn við sögugerð. Dansinn var líka í uppáhaldi.

Ég var í ballettskóla og þess utan var stór stofan á æskuheimili mínu við Ægissíðu sviðið mitt. Þar dansaði ég um með miklum tilþrifum, ekki bara um gólfið, heldur líka uppi á stóra, græna stólnum í horninu, þaðan sem ég tók tíguleg stökk niður á gólfið aftur, við undirspil úr útvarpinu eða úr hljómplötusafni heimilisins. Þá var líka gaman að leika öll hutverkin um leið og ég hlustaði á uppáhalds plötuna mína, Pétur og úlfinn. Leiksýningar okkar leikfélaganna í bílskúrnum í næsta húsi voru líka skemmtilegt viðfangsefni.

Ég teiknaði líka og málaði og framleiddi mikið, auk þess sem ég spilaði á píanóið af mikilli innlifun, en þegar ég var fjögurra ára kenndi pabbi mér að spila fyrsta lagið, Gæsamamma gekk af stað. Síðan þá hefur mér látið betur að spila eftir eyranu en eftir nótum, sem þó var reynt að kenna mér í nokkurra ára tónlistarnámi. Gæsamamma og önnur lög bernskunnar hljóma þó líklega ívið betur í flutningi mínum nú orðið.

Það rennur upp fyrir mér að þessi upprifjun frá æskuárum lýsir lífi mínu nokkuð vel.
Ég hef fengist og fiktað við ýmislegt og komið víða við.
Ég teiknaði og málaði auglýsingaplaköt fyrir hljómsveitir og uppákomur í skóla.
Ég lagði danskennslu fyrir mig og dansaði í ýmiskonar sýningum og sjónvarpsþáttum. Ég lék í leikriti í Þjóðleikhúsinu þegar ég var unglingur, sýndi föt og sat fyrir á tískumyndum frá álíka aldri og ferðaðist víða um heim til að sýna lopaflíkur, sem og að vinna um tíma við sýninga- og fyrirsætustörf í Skandinavíu.

Og þá er flest það upp talið sem ég hafði mest yndi af sem barn, fyrir utan skrifin.

Þegar ég var komin á fertugsaldur og farin að vinna við tímaritaútgáfu fór ég að skrifa greinar og viðtöl og nokkrar stuttar barnasögur hafði ég skrifað og myndskreytt fyrir barnatíma í Sjónvarpinu. Ennþá hafði ég þó ekki látið þann bernskudraum minn rætast að skrifa barnasögu sem gefin væri út á bók.

En Guð hjálpar þeim sem hjálpa sér sjálfir og ekki láta aðrir drauma manns rætast. Það verður maður að gera sjálfur. Væri sögugerð ein af gjöfunum sem mér höfðu verið gefnar, fannst mér líka að mér bæri skylda til að virða þá gjöf með því að nýta hana.

Núna eru barnabækurnar mínar orðnar fjórar og mér þykir einna vænst um þann þátt af því sem ég hef tekið mér fyrir hendur í lífinu, að móðurhlutverkinu frátöldu.

Móðurhlutverkið varð reyndar lykillinn að því að ég lét til skarar skríða, því það var ekki fyrr en ég uppgötvaði hvað dóttir mín hafði gaman af að hlusta á frásagnir mínar, að ég fór að gæla við þá hugmynd að gera eitthvað til að láta þennan gamla bernskudraum rætast.

Og sama dag og ég eignaðist tölvu, daginn sem ég varð fertug, settist ég við skriftir.

Af nógu var að taka.

Ægissíðan hafði verið ævintýralegur staður að alast upp á. Sjórinn gutlaði ýmist ljúflega eða skall með offorsi á ströndinni neðan við götuna, eftir veðri, og fjaran með öllum sínum gersemum var leikvöllur okkar krakkanna. Móinn ofan við fjörukambinn, sem þá var ekki búið að umbreyta í fagurgrænt tún, var þakinn háum stráum, njólabreiðum, hundasúrum, fíflum og sóleyjum, auk þess sem í honum leyndust skotgrafir úr stríðinu, sem spennandi var að kanna.

Þetta var kjörinn vettvangur fyrir leiki og ævintýri og því margs að minnast frá þessum litla bletti, sem var bernskuveröld mín.

Það fór líka svo að fyrsta bókin mín skrifaði sig eiginlega sjálf. Ég var eins og lesandi sem beið spenntur eftir því hvað kæmi næst. Það var gaman.

Ég var varla komin heim úr vinnu þegar ég settist við tölvuskjáinn og gleymdi stað og stund. Dóttir mín, sem þá var orðin unglingur, kippti mér oft á tíðum aftur inn í raunveruleikann, þegar hana fór að svengja eða umönnunar móðurinnar var þörf á annan hátt.

Bréfin sem ég hef fengið frá þakklátum lesendum eru afar notaleg og hvatning þegar sögurnar hafa fengið góða ritdóma.

Nú er það tímaleysið sem stendur mér helst fyrir þrifum. Það er erfitt að vinna heilan vinnudag, annast heimili og finna sér samt tíma til að setjast niður við skriftir.
En eins og ég hef svo oft reynt, er allt hægt ef viljinn er fyrir hendi...

Reykjavík, september 2002.

Helga Möller

Kraftmiklar en góðar stúlkur. Um bækur Helgu Möller

Barnabókahöfundurinn Helga Möller hefur sent frá sér fjórar barnabækur frá 1992.
Þrjár fyrstu bækurnar heita Puntrófur og pottormar (1992), Leiksystur og labbakútar (1993) og Prakkarakrakkar (1996). Þær fjalla um Lísu sem er átta ára í fyrstu bókinni en tíu í þeirri síðustu og eru seinni bækurnar sjálfstætt framhald þeirra fyrri. Fjórða bók Helgu heitir Við enda regnbogans (1999) en þar er enga Lísu að finna heldur fjallar sú bók um Villu sem er níu ára. Fyrstu tvær bækurnar eru myndskreyttar af Búa Kristjánssyni en hinar af Ólafi Péturssyni, þeim tekst báðum mjög vel að draga upp myndir af þessum litríku persónum sem við fáum að kynnast. Myndir Búa eru gáskafyllri, en Ólafur er stílfærðari í dráttum, hvor gerir þó mjög vel á sinn hátt.

Frásagnaraðferð

Allar bækurnar samanstanda af stuttum köflum þar sem hver kafli segir frá ákveðnum atburði þannig að fléttan hverfist ekki um einn atburð heldur lýsir viðburðaríkum tímabilum í ævi stúlknanna. Helga segir sögurnar í 3. persónu og þó hún fylgi aðalpersónunum mest miðlar hún hugsunum annarra eftir þörfum. Rödd sögumanns er til dæmis mun meira áberandi í sögunum um Lísu heldur en í þeirri sem greinir frá Villu og félögum. Í fyrstu bókinni er mikið um höfundarinnskot og útskýringar og finnst mér einhvernveginn að þrátt fyrir svipaðan aldur stúlknanna þá miði höfundur Lísubækurnar við yngri lesendahóp:

Eins og þið hafið kannski tekið eftir á Lísa engan pabba. En það hefur ekki alltaf verið þannig. Lísa átti pabba, góðan pabba, en hann dó. Hann varð mikið veikur og svo dó hann.
Sjálfsagt eiga flest börn, sem lesa þessa bók, pabba. En það eru líka einhver sem ekki eiga pabba.
Sjálfsagt eiga líka flest börn, sem lesa þessa bók, mömmu. En það eru líka einhver börn sem eiga enga mömmu. (Puntrófur og pottormar, bls. 34)

Höfundur er einnig á barnalegri og einlægum nótum þegar lýst er ástúðlegu sambandi Lísu og mömmu hennar:

„Góðan daginn, Lísa litla. Drífðu þig nú að klæða þig, elskan,“ segir mamma um leið og hún kyssir hana á kollinn og danglar létt í bossann á stelpunni sinni sem nú liggur makindalega á maganum í rúminu sínu; (Puntrófur og pottormar, bls. 9)

Í seinni Lísubókunum er stíllinn hressilegri. Höfundur byrjar oft kaflana á sviðsetningu þar sem lesandanum er kastað inn í atburðarásina og fléttan er mun hugvitsamlegri og meira spennandi. Til dæmis er Lísa að lesa bók þar sem laumufarþegar koma við sögu og seinna, eftir miklar raunir, verður hún innlyksa á skipi og þorir ekki að leita hjálpar þar sem laumufarþegarnir í sögunni voru settir í fangelsi. Einnig týnist köttur Lísu og finnst á undraverðan hátt löngu síðar og þar renna margir þræðir sögunnar í eitt. Bröndurum fjölgar í seinni bókunum og slíkt fellur að sjálfsögðu í kramið hjá yngstu lesendunum (nú eða hlustendunum). Persónulega fannst mér húmorinn bestur í Prakkarakrökkum og Við enda regnbogans. Í þessum tveim sögum er flæði gamanseminnar jafnt og þétt og höfundur vinnur skemmtilega úr ýmsum smávægilegum uppákomum. Þessvegna er 9. kafli bókarinnar hálfgert stílbrot, hann fjallar um sumarbúðadvöl og ærsl og prakkarastrik sem þar eru framin en fellur ekki alveg að því góða flæði sem er í sögunni, þ.e.a.s. áreynslulausri gamansemi hennar.

Tími og umhverfi

Allar bækurnar gerast í Reykjavík en borgin gegnir litlu hlutverki. Lísa býr við Fjörugötu, sagan gerist mestmegnis þar og þröngt sögusviðið minnir oft á lítið sjávarþorp. Fjörugata er skemmtilegur rammi, lítill rammi um smáfólkið sem kemur við sögu. Sama má segja um tíma sagnanna allra, þær gerast í nútímanum og stöku sinnum má sjá merki þess, til dæmis í tilsvörum unglingaveikra systra aðalpersónanna þar sem eitthvað er „ýkt“. Þá gefur höfundur tímanum á stundum ramma með dæmum um vinsæl dægurlög.

Tími og staður sagnanna verður til þess að bækurnar vísa fyrst og fremst inn í heim barnslegs minnisins sem við vitum að getur oft á tíðum flutt fjöll og fegrað veðurfar. Samfélagsmyndin er einföld, heimur barnanna er skýrt aðskilinn frá heimi fullorðinna. Móðir Lísu er ekkja en því fylgja ekki fjárhagsleg vandamál frekar en veikindum móður Villu. Dauði föðurins og veikindi móðurinnar eru ekki útskýrð og á það mætti kannski deila, en skiptir það einhverju máli úr hverju pabbi Lísu dó? Eða hvað amar að móður Villu? Þegar öllu er á botninn hvolft, þá held ég ekki. Dauði og veikindi eiga að sjálfsögðu heima í barnabókum, lífið er ekki leikur, en mikilvægt er að útskýra hlutina og lýsa sorgarviðbrögðum. Og það reynir Helga að gera, sérstaklega í tilfelli Lísu.

Persónur

Lísa (sem heitir nú reyndar Elísabet Sjöfn) og Villa (Vilhelmína Sigríður) eru mjög áþekkar persónur en Villa er ívið uppátækjasamari og á einhvern hátt finnst mér hún þroskaðri persóna en Lísa þrátt fyrir svipaðan aldur. Villa er stórtækari í prakkaraskap sínum eins og þegar hún tekur sig til og strýkur frá tannlækninum:

Ef hún hlypi núna gæti hún ekki stoppað til að klæða sig í skó og úlpu í afgreiðslunni því þá myndi stúlkan stöðva hana. Hún yrði að hlaupa á sokkunum ef hún hlypi á annað borð.
Það var samt betra en að verða fyrir bornum.
Villa tók ákvörðun. Hún ýtti færanlegu hillunni með áhöldunum frá sér í snatri og brölti um í stólnum til að setjast upp. Svo stökk hún niður á gólf og þaut eins og elding út úr herberginu ...
Nú var um að gera að láta ekkert stoppa sig. Villa væri ekki örugg fyrr en hún væri komin út. Hún hljóp eftir ganginum, skransaði fyrir hornið, stökk eins og hind niður stigann...(Við enda regnbogans,bls. 40-1).

Svona er hún Villa frökk, já og fyndin!
Sem persónur hafa stúlkurnar fá en sterk sérkenni og þær taka ekki miklum breytingum. En hvernig eru þær þá? Jú, þær eru frakkar og ansi ákveðnar (eiginlega svolitlar frekjudósir), þær eru glaðar og einlægar. Sérstaklega er Lísa á stundum dálítið lítil í sér en Villa virðist hafa harðari skráp. Báðar eiga stelpurnar systur sem eru ýktir unglingar, alltaf í símanum með tyggjó, en unglingaveikin er algengt minni í barnabókum, hver man ekki eftir Önnu Jónu í bókum Guðrúnar Helgadóttur um þá Jón Odd og Jón Bjarna? Af öðrum staðalmyndum má nefna krúttlega krakka svo sem Pétur sem talar smámælt, vinaleg og trygg gæludýr, hrekkjusvín og stranga frænku sem annast heimili Villu í fjarveru móðurinnar. Það er hinsvegar engin ströng frænka í bókunum um Lísu, bara ein afar elskuleg, Erna.

Í amerískum kvikmyndum eru „nördar“ algengir. Í Lísubókunum eru nokkrar persónur sem falla vel að skilgreiningunni. Ein er strákur í dansskólanum sem kallaður er „skrýtni strákurinn“ og aðrar eru Róbert og Óli, vinir Lísu, sem eru allt of feitir. Lísa finnur til með þeim þegar þeim er strítt:

Aumingja Róbert. Honum leið ekki vel. Þegar hann var aðeins íklæddur sundskýlu sáu allir vel útilátinn skrokkinn. Maginn lá í fellingum og lærin voru svo mikil að þau strukust saman þegar hann gekk.
Það var mikill gusugangur í Róberti. Hann baðaði út öllum öngum en tilburðirnir líktust ekki sundtökum. (Leiksystur og labbakútar, bls. 78).

Um þverbak keyrir þó þegar Róbert leikur Mikael höfuðengil á jólaskemmtuninni í skólanum og er látinn síga niður úr loftinu. Tveir karlkyns kennarar halda í þykka snúru til þess að Róbert geti flogið og þurfa að hanga í henni. Og á því augnabliki þegar Róbert segir þessi orð: „Þó að byrðar yðar séu þungar“ slitnar snúran og Róbert skellur niður á sviðið. Róbert klárar textann en „orð hans köfnuðu í hlátri áhorfenda sem ætlaði aldrei að linna. (Leiksystur og labbakútar, bls. 102) Þetta tekur Lísa afar nærri sér.

Boðskapur

Frásagnirnar af ævintýrum stelpnanna hafa skemmtanagildi sem um leið er uppeldislegt. Leikir geta verið hættulegir og það borgar sig að bursta tennur, fara snemma að sofa, biðja bænir, fara í kirkju, vera góður við minni máttar og bæta fyrir brot sín. Bókunum er greinilega ætlað að hvetja uppburðarlítil börn því Villa er hrædd við tannlækninn, Lísa við slysadeildina auk þess sem gleði Lísu yfir hlutverki sínu í jólaleikritinu er blandin kvíða. Áréttað er að þær séu litlar og að þær geti leitað til mæðra sinna og treyst þeim fyrir vandamálum sínum. Reyndar á Villa föður en hann er fjarverandi mestan hluta bókarinnar við störf úti á landi. Mæðurnar eru blíðar og skilningsríkar enda gegna þær hlutverki fyrirmynda í sögunum. Lísa vill til dæmis helst af öllu verða mamma,:
"Mamma,“ segir Lísa. „Ég var búin að ákveða að verða flugmaður þegar ég verð stór en núna langar mig heldur að verða mamma.“ (Puntrófur og pottormar, bls. 27).

Hún fer í konuleik með hatt og mömmuleik með köttinn og tekur virkan þátt í meðgöngu Ernu frænku sinnar. Síðan þegar barn Ernu er fætt fær hún að labba með það í vagni.
Villa saknar mömmu sinnar þegar hún dvelst á spítalanum og á þann draum heitastan að gleðja hana og gefa henni hálsmen. Í lokin ákveður hún að verja peningum sem hún fékk til að kaupa kanínu til þess að kaupa hálsmenið. Síðan skrifar hún mömmu sinni fallegt kort og gefur henni gjöfina. Boðskapurinn er skýr, sælla er að gefa en þiggja og virða skaltu föður þinn og móður.
Þakklæti og auðmýkt hafa löngum þótt góðar dyggðir og Lísa birtist okkur fyrst eins og lítill engill:

Þarna liggur Lísa í rúminu sínu. Þetta er ósköp falleg, lítil stúlka með rjóðar kinnar og ljóst hár niður á axlir. Hún er fremur lítil eftir aldri og grönn en það sjáum við ekki þar sem hún liggur undir sænginni sinni. (Puntrófur og pottormar, bls. 7)

Seinna er brugðið upp mynd af Lísu þar sem hún býr til engla í snjónum, einn fyrir hvern fjölskyldumeðlim. Varðandi skólaleikritið þá veltir hún því fyrir sér hvort hún þurfi að leika kóngsdóttur eða tröllskessu og hefur miklar áhyggjur af því síðarnefnda. Í ljós kemur að hún hreppir hlutverk Maríu meyjar í Gullna hliðinu.

Í ástarsögum er hjónaband lokamarkmið hverrar stúlku. Lísa er ekki komin á aldur fyrir slíkar pælingar en er þó farin að spá í sæta stráka og fylgjast af áhuga með strákamálum systur sinnar. Í staðinn finnur hún mann handa mömmu sinni og endar síðasta bókin Prakkarakrakkar á giftingu þeirra. Á Þingvöllum þar sem vígslan fer fram kynnist Lísa fyrir tilviljun Davíð sem hún hafði séð í auglýsingu og þótt sætastur allra þannig að hún finnur líka draumaprinsinn sinn.
En þó svo að Lísa sé dæmigerð lítil prinsessa þá er hún líka hetja því hún bjargar Millu, lítilli vinkonu sinni, frá drukknun í vök á Tjörninni þangað sem krakkarnir hafa farið á skauta, þetta kemst meira að segja í blöðin:

SNARRÁÐ NÍU ÁRA STÚLKA BJARGAR VINKONU SINNI.

Við hliðina var mynd af Lísu, önnur af Millu í rúminu sínu og enn ein af manninum sem dró hana upp. (Leiksystur og labbakútar, bls. 75)

Lokakaflinn í bókaflokknum um Lísu og hennar góðu vini heitir svo mikið sem: „Allt er gott sem endar vel“ (Prakkarakrakkar, bls. 90). Og segir það meira en mörg orð um þann anda sem ríkir í bókum Helgu Möller þar sem greint er frá leiksystrum og labbakútum, punturófum, pottormum, prakkarakrökkunum við Fjörugötu. Það er á stundum eins og allir þessir litlu vinir hafi hreinlega fæðst við enda regnbogans.

© Inga Ósk Ásgeirsdóttir, 2002

Almenn umfjöllun

„Samtíðarskáld“
Börn og menning 2000, 15. árg., 1. tbl. s. 38-39.