Æviágrip
Eysteinn Björnsson fæddist á Stöðvarfirði 9. janúar 1942. Hann fluttist með foreldrum sínum til Siglufjarðar 1954, lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum á Akureyri 1961 og lagði síðan stund á nám í íslensku, ensku og landafræði við Háskóla Íslands til 1967. Hann nam enskar bókmenntir við Trinity College í Dublin haustið 1984, sótti námskeið í íslenskum og enskum bókmenntum í Háskóla Íslands 1985 og lauk Cand Mag prófi í enskum bókmenntum þaðan haustið 1988. Eysteinn kenndi við Laugalækjarskóla, Ármúlaskóla og Fjölbrautarskólann í Breiðholti til 1991. Hann hefur skrifað greinar og pistla fyrir blöð og tímarit, samið handrit og haft umsjón með sjónvarps- og útvarpsþáttum.
Fyrsta bók hans, skáldsagan Bergnuminn, kom út árið 1989 og síðan hefur hann sent frá sér fleiri skáldsögur og ljóðabækur, auk þess sem smásögur og ljóð eftir hann hafa birst í safnritum og tímaritum og verið flutt í útvarpi. Eysteinn hefur hlotið viðurkenningar fyrir smásögur sínar og ein þeirra, „The Whale“, sem hlaut önnur verðlaun í alþjóðlegri bókmenntasamkeppni , hefur birst í erlendu safnriti.
Frá höfundi
ORÐ
Eitt af því fyrsta sem ég man eftir er að ég sit fyrir framan bókaskáp foreldra minna og er að tína þessa skrítnu hluti út á gólf, bláa, rauða, brúna. Svo fór ég að fletta, fannst það sniðugt, og ekki get ég svarið fyrir að eitt og eitt blað hafi farið fyrir lítið. Nokkrum árum síðar sit ég þar og er að merkja bækurnar með krít. Það átti eftir að koma sér vel því flestar þeirra komu í minn hlut seinna meir vegna hinna sérstæðu hvítu strika sem ómögulegt var að má af bókfellinu.
Svo fór ég að lesa, og um það hefur líf mitt löngum snúist síðan - ÆVINTÝRAEYJAN, Á SKIPALÓNI, VILLI VALSVÆNGUR, SVARTSTAKKUR, KAPÍTÓLA, ÖRLÖG RÁÐA, TUNGLIÐ OG TÍEYRINGURINN, LÍFSÞORSTI - Aldrei hef ég fundið ilmvatnslykt sem kemst í hálfkvisti við ilminn af þessum blöðum, hverju og einu.
Mér finnst núna að ég myndi gefa allar mínar jarðnesku eigur til að mér þætti aftur eins gaman að lesa og í eina tíð. Að taka með opinn faðminn á móti þessum orðum sem koma svífandi af síðunum, orðum sem sogast innum sjáöldrin og þyrlast í töfraheima með endalausum myndum af fólki, húsum og fjöllum, fólki sem grætur og hlær, stelur og felur, elskar, drepur og deyr.
En einn góðan veðurdag áratugum síðar var orðið of mikið af orðum uppi í heilabúinu og ég fann að ég þurfti að rýma til, ef ekki átti illa að fara. Nú helli ég alltaf af og til slatta af orðum úr sálarkirnunni ofan á hvítan pappír og dunda mér stundum við það á eftir að raða þeim saman, ef ég hef ekkert þarfara að gera. Sumir kalla það að skrifa. Ég hef einhvern veginn ekki komist í samband við það orð. Það minnir mig alltaf á skriftarbækurnar í gamla daga. Skrúfa frá, hella úr, tappa af - það finnst mér betra. Það gengur nú svo sem upp og ofan. Stundum eru orðin eins og grjót þegar þau ryðjast út og óþægindin svipuð og þegar nýrnasteinar ganga niður af manni. En fyrir kemur að rásin er greið og þá streyma út kynstrin öll af litskrúðugum orðahnullungum með ljúfsárum hrolli. Á eftir varpar maður öndinni og gengur út í náttúruna léttur í spori, hlustar á fuglana, skoðar blómin og dregur að sér ilminn. Þá er gaman að vera til.
Kæru lesendur orða, sem raðast hafa saman á yfirskilvitlegan hátt! Ykkur sendi ég mína bestu kveðju með þeim óskum að þið megið sem oftast eiga ástafund með orðunum.
Eysteinn Björnsson, 2002.
Um höfund
Hvenær breytir maður rétt?
Réttlætiskennd. Einfarar. Endimörk. Stillimyndir. Hljóðlátt. Fljótlesið. Öll þessi orð hæfa vel höfundarverki Eysteins Björnssonar sem telur þrjár skáldsögur og tvær ljóðabækur. Höfundi er talsvert niðri fyrir og hann langar að segja okkur sögur, þeirra vegna, sögur sem hann telur koma lesendum við. Og ég er sammála honum.
Meginefni skáldsagnanna má draga saman í að söguhetjurnar eiga í baráttu. Halldór í Bergnumdum berst við fíkilinn í sjálfum sér, Gunnar í Snæljósi við siðleysingjann í sér og Páll í Í skugga heimsins við hinn vonda sjálfan, prestinn. Allir vilja þeir breyta rétt, og oft eru þeir ekki í vafa um sjálfa sig. Allir eiga þeir erfiðar bernskuminningar, svo ekki sé dýpra í árinni tekið, einkum Halldór og Gunnar. Þar eiga þeir við ofurefli að etja því að fátt bítur á hið huglæga í ímyndun eða minningum manns sjálfs.
Í ljóðabókunum er líka horft til bernskunnar, og til náttúrunnar. Þær eru skilgetinn óður manns til þeirra sem ólu hann af sér. Sveit og þorp birtast ljóslifandi, vakna og vaka á síðunum, myndir frá miðri síðustu öld sem í tíma er svo skammt undan en í hugmyndum svo fjarri. Hversu mikið hefur ekki breyst frá 1950, einkum ef menn hafa að auki þurft að taka sig upp og flytja milli héraða? Hversu mikið breytist ekki í lífi sérhvers frá því að hann er barn og til þess að verða unglingur og til þess svo að standa að fullu fyrir eigin lífi? Ljóðabækurnar tvær brúa bilið milli þessara tveggja heima. Hér stöndum við í byrjun 21. aldarinnar, skimum yfir brúna og fáum innsýn í kyrrlátt bændasamfélagið sem var að renna sitt skeið.
Bergnuminn, 1989
Halldór er spilafíkill. Utan frá er ekki að sjá annað en að líf hans sé venjulegt; hann er um fertugt, kvæntur Huldu, á 9 ára son og 5 ára dóttur, vinnur í banka, á elskulega systur sem býr á bernskuheimili þeirra fyrir norðan og hann hefur gaman af að grípa í spil með félögunum. Hvað er undarlegt við þessa upptalningu? Ekkert – annað en að hún er villandi og fjarri því að vera tæmandi. Hann getur ekki látið spilamennskuna á móti sér og eyðir í hana fé sem hann á ekki, heldur saklausir sparsamir viðskiptavinir bankans, félagarnir eru bara félagar í spilum, hann hrakti frá sér systurina Kristínu þegar hún áfelldist hann fyrir að verja lífi sínu illa, hann tengir bernskuheimilið öllu hinu ómögulega sem fyrir hann hefur borið á lífsleiðinni, hjónabandið er á leiðinni í hundana og börnin hans þekkja hann varla í sjón. Kemur eitthvað spánskt fyrir sjónir? Ekki endilega, held ég. Svona er saga margra. Svo komumst við brátt að því að hann á hjákonu á vinnustað – nei, ég er ekki að tala um vinnuna því að hann er ekki gagntekinn af undirskriftum og stimplunum – hann á vingott við samstarfsmanninn Dagnýju.
Ærið margt er lagt undir í bókinni. Halldór hefur ekki bara einn kross að bera, hann burðast með þá marga. Hann á margar sársaukafullar minningar tengdar föður sínum sem hvatti hann áfram með illu og vék aldrei hlýlegu orði að honum, dó svo fyrirvaralaust án þess að þeim lánaðist að tala saman og sættast. Halldór fullorðnast með þá byrði á öxlunum að hann standi sig illa og sé óábyrgur. Hann stendur illa undir þeim þunga og stælist ekki við raunina heldur bognar stöðugt meira. Sá fertugi Halldór sem lesendur eru kynntir fyrir er alveg við það að brotna af byrðinni sem hvílir á honum en telur sér trú um að hann sé við stjórnvölinn á lífsfleytu sinni.
Sagan gerist í aðalatriðum á tæpri viku. Föstudaginn 7. júlí gerist fernt í einu, annað hvort vegna ólíkindalegra tilviljana eða vegna þess að örlagadísirnar vefa þræði sína saman þennan dag. Sagan hallast að þátttöku örlaganna enda eru þær dísir kynntar til sögunnar aftur og aftur, í formi örlagadísa, spiladísa, laufdrottningar, tælandi dísa og álfkonu. Í lok þessarar upptalningar er reyndar meintri huldufólkstrú Íslendinga gefið rækilega undir fótinn, en henni er Halldór a.m.k. haldinn þegar hann dreymir huldukonu sem heldur um örlagaþræðina hans. Kannski er það hans eigin Hulda sem hann er kvæntur? Nema hvað, þennan tiltekna sólarhring gerist eftirfarandi: Halldór fær langþráða laufdrottningu upp í spilinu; Dagný rifjar upp kynnin við Harald Þór og ákveður að segja skilið við Halldór; dóttirin Hrönn dettur og slasast sem setur Huldu á byrjunarreit sambands þeirra hjónanna og það kemst upp um hann í bankanum þar sem hann hafði dregið sér fé – sem hann ætlaði að skila, og í raun enn ein tilviljunin: hann var einmitt búinn að afla skilafjárins fyrir tilstyrk laufdrottningarinnar.
Og þarna stimplar titill sögunnar sig inn: Bergnuminn. Halldór gengur í björg þegar bönd berast að honum, verður numinn af berginu nálægt heimahögunum. Við vitum ekki hvort hann á sér von um endurreisn, hvort Hulda sættir sig við skýringar hans, hvort hann sættir sig sjálfur við skýringar sínar, eða hvort hann er endanlega genginn í björg. Fjallakónguló leggur slímugan vef fyrir flugurnar – hvort er Halldór kónguló eða fluga? Lesandanum er eftirlátið að gera það upp við sig.
Dagnætur, 1993
Af skáldsögunum jafnt og ljóðabókunum má sjá að höfundur er mikill náttúru- og ljóðaunnandi – þótt skilningur lesanda sé vitaskuld sjálfstæður og þurfi ekki að taka mið af vilja höfundar. Í skáldsögunum er oft staldrað við náttúruna, jafnvel oftar en söguefnið gerir kröfu um, og hún dregin upp með skýrum og fallegum stillimyndum. Oftast kallast náttúran á við líðan söguhetjunnar en stundum er hún sýnileg fyrst og fremst sjálfrar sín vegna. Í ljóðabókunum er stillimyndunum meiri gaumur gefinn, litskrúðug og blómleg náttúran er í öndvegi. Skoðum ljóðið „Á Jónsmessu“ bls. 14:
Þegar döggin er hrein
þegar óskasteinar
finnast í fjallinu
þegar raddir fuglanna
þræða sér nálaraugu
inn í ilmbjarta nóttina
og fiskarnir koma
upp úr vatninu
til þess að gráta
Hér er vísað til þjóðtrúarinnar um óskasteina – ófáir hafa hugsað hlýlega til þess að finna óskastein og breyta öllu með einni ósk, ekki síst að turna hug einhverrar manneskju – fuglarnir tísta mjóróma, reyna að sannfæra okkur en tístið læðist frekar en stekkur, og bara fiskarnir trufla kyrrðina. Hegðun þeirra er á skjön við viðtekna hegðun fiska, þeir gráta og gára þannig myndina.
Þema bókarinnar virðist vera náttúra og bernskuminningar, og ekki frítt við að lendur bernskunnar séu myrkar. Það er þá í takt við önnur verk höfundar þar sem bernskan virðist vera byrði, foreldrar skugginn af góðri fyrirmynd, stuðningur enginn og öll hvatning neikvæð.
Hvatningin leiðir ekki endilega til góðs, stundum virðist hjartablóðið ekki renna, en stundum rennur það kannski varanlega út úr æðunum. Dauðahyggja kemur við sögu og ljóðmælandi lætur sig reka. „Je ne regrette non“ Edithar Piaf ómar en ljóðmælandi iðrast, eins og Edith gerði einmitt ekki. Hann iðrast aðgerðaleysis síns frekar en aðgerða. Hann er kyrr, hann heldur sig til hlés, hann er ekki gerandi heldur stendur í mesta lagi á hliðarlínunni og fylgist með úr fjarlægð. Og varla þó það. Fleiri vísunum er til að dreifa, t.d. „Ég elska þig sumarnótt“ (Við Hólmavatn, bls. 15) sem kallast á við stormljóð Hannesar Hafsteins, „Ég elska þig, stormur“, þar sem Hannes mærir náttúruöflin, og „komi þeir/sem koma vilja“ (Í ljósaskiptunum, bls. 38) þar sem ljóðmælandi bíður enn, hlutlaus. Hamingjunni er sagt stríð á hendur, sbr. Andrúm (bls. 50): „hamingjan er flatneskja“ og fjarri því að vera eftirsóknarverð. Sársauki er göfugri, en dapur er hann. Það er sama hvar á er stungið, allt er hjóm eitt og einskis virði.
Snæljós, 1996
Átök góða gæjans og vonda gæjans eru stór hluti Snæljóss. Gunnar er ábyrgur og önnum kafinn arkitekt. Hilmar, samstarfsfélagi hans, er meiri vingull og síðar kemur í ljós að hann er ekki sérlega vandur að virðingu sinni. Hann notar fólk. „Öll velgengni mín í lífinu er því að þakka að ég hef látið þetta móralska kjaftæði sem vind um eyrun þjóta. Ég blæs á þetta rugl um samvisku og siðferði,“ segir Hilmar (bls. 166). Það gerir Gunnar hins vegar ekki enda er hann siðprýðin uppmáluð. Ekkert er honum fjær en að fara illa með fólk, illa með nokkurn yfirleitt. Þess vegna brestur stíflan þegar hann verður manni að bana. Hvernig getur slíkt hent mann sem leitast alla tíð við að gera það sem rétt er, feta refilstigu siðprýði, vandvirkni og réttra ákvarðana?
Hann burðast með sársaukafullar ungdómsminningar sem gera hann að þeim Gunnari sem hann er í sögunni. Brandur, vinur hans í æsku, drap kött með glóandi teini en særði hann fyrst illa þannig að kvalafullt er að lesa (í 3. kafla). Sá atburður ærði upp í Gunnari réttlætiskennd. Þessi atburður er samt hégómi miðað við þann atburð sem gerir Gunnar útlægan úr fjölskyldunni þegar hann er nýbyrjaður í menntaskóla. Þótt lesanda renni fljótt í grun hvers kyns er þykir mér ekki sanngjarnt að ljóstra hér upp þeim vendipunkti í lífi fjölskyldunnar. Hann fylgir Gunnari og íþyngir alla tíð. Þegar lífi hans er ógnað í bókinni, tvisvar sinnum, leitar á hann sú hugsun að illu væri best aflokið. Fyrir hvað lifir Gunnar?
Gunnar á alla tíð í stirðu sambandi við föður sinn, prestinn, sem er mjög óbilgjarn og rekur börnin sín tvö, Gunnar og Sveinbjörgu, áfram til verka sem hann telur góð. Hann vill ugglaust vel, klerkurinn, en honum lætur hvatning illa. Hann reynir að örva í þeim námsvilja og löngun til að standa sig vel, vera ákveðin í hvað þau vilja leggja fyrir sig og stefna ótrauð fram á veginn. En allt sem hann segir fer öfugt ofan í systkinin og þau leita stuðnings hvort hjá öðru. Móðir þeirra er stuðpúði og nær stundum að bjarga í horn en framlag hennar er ekki mikið meira en svo. Gunnari og Sveinbjörgu lyndir líka vel og þau þurfa ekki á öðrum að halda – sem verður aðalþáttur ógæfu þeirra.
Bernskan fylgir miðbiki 20. aldar. Þegar Gunnar kemst á menntaskólaaldur flytja þau öll „suður – barnanna vegna“. Börnin kunna bara hreint ekki að meta það en hið geistlega yfirvald hefur máttinn og dýrðina, amen. Og e.t.v. nær hann tilætluðum árangri, faðirinn, því að börnin brillera í námi og verða fær á sínu sviði, hann arkitekt og hún læknir. Þar með er þó ekki hamingjan klófest.
Einkalíf beggja systkinanna er í molum. Þau ná engan veginn að tengjast fólki þótt þau geri ítrekaðar tilraunir til þess. Þau lifa hvort í sinni einsemdinni og reyna að bæta sér það upp með árangri í starfi. Vinna beggja kemur í stað fjölskyldulífs, vinahóps og áhugamála. Skyldi pabbi gamli, presturinn, hafa fagnað því að deyja út með þeim? Í lok bókarinnar tekur leyndarmálið á sig nýja og óneitanlega ófyrirséða mynd.
Eins og Bergnuminn er Snæljós drungaleg, sorgleg saga um fólk sem búið er að hólfa sig í mannlegu samfélagi. Aðstæður eru vissulega ólíkar í bókunum en einsemdin og depurðin er mikið til sú sama. Halldór býr við harðræði í æsku, Gunnar er barinn áfram – og hver skyldu örlög Páls í næstu bók verða?
Hér eru líka náttúrumyndir notaðar til að túlka líðan fólks, t.d. þegar Sveinbjörg grætur í lok bókar: „Svo fór hún að gráta. Lágum, tærum hljómi sem ómaði í sál hans og hann sá fyrir sér fjallalæki renna undan snjóhengjum yfir grænan mosa. Fossa, skoppa, hoppa stall af stalli niður hlíðar. Verða að á sem rann, lygn og djúp milli hárra kletta“ (bls. 188-9). Einhverra hluta vegna er lítil sorg í þessum gráti. Og maður spyr sig hvort Gunnar og Sveinbjörg hafi fundið frið í sálu sinni.
Fylgdu mér slóð, 1998
Höfundur heldur áfram að varpa upp myndum af löngu liðinni fortíð, frá þeim tíma þegar lífið virðist hafa staðið kyrrt og egg voru óorpin. Fortíðin er gullin og sveitin lokkar og laðar. Á niðar, stundum upp í móti, lóa syngur, feðgar eða afafeðgar ganga fjöruna saman og þótt dauðinn þykist komast upp á milli er það ekkert að marka vegna þess að
... vera muntu með mér
uns moldin
umlykur okkur báða
(Förunautur, bls. 21)
Brjálsemi kemur við sögu sem eftirsóknarverður eiginleiki. Það er nefnilega svo lýjandi að vera skynsamur:
Fjötraður skilningi
friðarvana lengst af
hinn viti borni maðurþær tíðir munu upp renna
að hann stendur við ysta haf
og hrópargóði guð
gerðu mig brjálaðan aftur
(Ákall, bls. 34)
Það þarf ekki einu sinni mikla útsjónarsemi til að tengja hrópandann hér Páli í næstu bók sem er sannur hrópandi í eyðimörkinni. En hvenær er maður brjálaður og hvenær eru allir í kringum mann brjálaðir? Hverjum líður best, hinum brjáluðu eða hinum óbrjáluðu? Það er svo áreynslulaust að fljóta...
Í skugga heimsins, 1999
Sagan er um réttlætiskennd Páls, andvaraleysi þjóðfélagsins, viðbrögð lesandans við viðleitni Páls og fangelsisaðbúnað – svo að fátt eitt sé talið. Þessi upptalning nær í raun aðeins yfir það sem er mest áberandi í sögunni. Skattasniðganga, drykkja, hópnauðgun, samkynhneigð, sjálfsmorð og ástarsorg kemur allt við sögu, og þá er enn ótalin ádeila á skólakerfi og valdníðslu skólastjórnenda og síðan það sem vakir yfir öllu, vangaveltur um geðheilbrigði. Hvenær er maður geðveikur og hvenær er hann ekki geðveikur? Hvenær er hvata aðgerða að finna í manns eigin sjúka huga og hvenær er það spillingin í kring sem kallar á aðgerðir? Er það samfélagsins að úrskurða um slíkt, e.t.v. lögreglunnar eða prestastéttarinnar?
Prestar í bókmenntum hafa löngum verið vafasamir pappírar, og eru óteljandi þeir bókaprestar sem voru engin guðslömb heldur vildu allt undir sjálfa sig, lönd og lausa aura, jafnt og vanmáttugar vinnukonur sem þeir börnuðu, kenndu síðan börnin vinnumönnum af því að þeir voru yfir það hafnir að gangast við afkvæmunum. Þá er hægt að rifja upp galdrabrennur sem voru runnar undan rifjum presta þegar þeim var framkoma sóknarbarna sinna (eða annarra) ekki þóknanleg.
Hér sker Páll upp herör gegn prestum sem þiggja laun af sóknarbörnum sínum og gefa þau ekki upp til skatts. Fleygt hefur verið að slíkt sé algengt meðal allra stétta. Menn vinna svart, og ekki má hafa orð á því vegna þess að „allir“ gera það. En prestar eiga ekki að gera það sem „allir“ gera, þeir eiga að ganga á undan með góðu fordæmi, varða veginn öðrum til eftirbreytni.
Áður en lengra er haldið ætla ég að lýsa þeirri skoðun minni að mér finnst of margt undir í þessari bók. Of margir atburðir fá of lítið rými, sbr. upptalninguna. Sagan geldur þess – fóstureyðing fléttast inn í seinni hluta bókarinnar, svo sjálfsmorð í bland við samkynhneigð og eldheita ástarjátningu. Allt tilfinningarófið er undir og lesandinn veit vart í hvorn fótinn hann á að stíga, hvernig honum á að líða. Hins vegar vekur sagan til umhugsunar. Er fólk of latt til að hafa hugsjónir? Nennir enginn að beita sér gegn ranglæti? Voru og eru Íslendingar seinþreyttir til vandræða?
Páll er tvítugur verslunarskólanemi þegar réttlætiskennd hans lætur svo kirfilega að sér kveða að ekki verður aftur snúið. Þá er skólastjórinn að reyna að kúga einn nemanda til að skrifa undir yfirlýsingu um að við Íslendingar viljum fá handritin heim. Nemandinn hefur skoðun á málinu en skólastjórinn virðir hana að vettugi og lætur hann ekki njóta uppeldis síns og sjálfstæðis. Páll heyrir sig andæfa eins og skrattinn sé sloppinn úr sauðarleggnum. Hann verður jafnhissa og hver annar. Páll hrekst úr þessum skóla en kemst fyrir orð góðra manna í annan. Þarna skortir mig alla tilfinningu fyrir því að hann gæti átt svona erfitt með það vegna ummæla frá skólastjóranum. En árið mun vera 1970 og þá voru ekki eins margir skólar í boði og nú er, og e.t.v. létu skólastjórar eftir sér að vísa nemendum burt fyrir það eitt að hafa sjálfstæðar skoðanir.
Á meðan hann gerir upp við sig hvort hann vilji stunda nám í skóla þessa skólastjóra hugleiðir hann afleiðingar þess að hætta þar námi. Hann er að vestan en skólinn er fyrir norðan. Hann á lítinn sem engan vísan stuðning í fjölskyldunni, hvorki siðferðilegan né fjárhagslegan. Hann þarf að standa á eigin fótum og þeir mega ekki vera úr franskbrauði. Hann velur að taka allar ákvarðanir út frá sannfæringu sinni einni saman. Hann kemur standandi niður og lýkur verslunarprófi frá skóla í Reykjavík. Hann er bókamaður, tekur góð próf, en er sér á báti þegar kemur að samfélagi utan bókanna. Honum til undrunar fær hann vinnu sem honum líkar, á skrifstofu Þjóðleikhússins. Svo upplifir hann ósanngirni þjóns kirkjunnar gagnvart einu látnu sóknarbarni sem getur ekki borið hönd fyrir höfuð sér og þá er fjandinn laus. Réttlætiskennd er eins konar stef bókarinnar, og þegar betur er að gáð skýtur réttlætiskenndin oftar upp kollinum í höfundarverkinu.
Páll er sjálfkjörinn postuli sannleikans og réttlætisins aftur og aftur. Hann ætlar að fletta ofan af þjóðkirkjunni. Í hvert skipti sem tvær leiðir eru færar staldrar hann við og gerir upp huga sinn. Hann hugleiðir hvort það sé þess virði að neita að skrifa undir yfirlýsingu um að hann sé hættur að áreita prestinn, hvort hann eigi að líta undan ástarinnar vegna, hvers virði sjálfsvirðingin sé ef hún er alfarið á kostnað hamingjunnar. Eða felst hamingja Páls í sjálfsvirðingunni? Í hvert skipti kemst hann að þeirri niðurstöðu að hann geti ekki svikið sjálfan sig, sannfæringu sína og sannleikann. Í hvert skipti heldur hann ótrauður áfram. Þarna finnst mér sterkasta hlið bókarinnar vera. Jafnoft og Páll heldur ótrauður áfram er lesandinn í vafa um að hann hafi rétt fyrir sér. Er hann klikkaður? Eða eru prestarnir hrikalegir ómerkingar? Eitthvað hafa þeir óhreint í pokahorninu. Stóri kostur bókarinnar er sá að persónur hennar eru ekki svarthvítar, ekki staðlaðar stærðir, heldur fólk af holdi og blóði, ekki endilega venjulegt fólk en samt fólk sem er manni stundum að skapi og stundum alls ekki, fólk sem hugsar og breytir stundum rökrétt og stundum alls ekki, fólk eins og við gætum verið að vinna með. Sem betur fer er litrófið fjölskrúðugt og öll blóm eiga rétt á að gróa. Ég er alls ekki viss um að ég sé sammála aðferðum eða jafnvel hugmyndum Páls um framgöngu réttlætisins en það skiptir auðvitað engu máli. Og ég get skilið hvað hann er að fara. Páll lítur á sig sem útvalinn en lesandi er beggja blands. Ég skil vantrú lögreglumannanna þegar Páll neitar einarðlega að sættast við yfirvaldið á forsendum þess. Ég skil efasemdir manna gagnvart manni sem vílar ekki fyrir sér að halda uppi eins manns baráttu. Ég skil. En kannski er ég ósammála. Og e.t.v. lifir hugmyndin með mér um aldur og ævi. Um það veit ég ekki núna.
Ég veit samt að ég trúi illa á hina utanáliggjandi dómhörku sérans, sem og dómhörku skólameistarans fyrr í sögunni. Fara menn ekki betur með yfirgang og lygar, leyna því betur hvern mann þeir hafa að geyma? Getur verið að skásta leið Páls til að koma mótmælum sínum á framfæri sé virkilega að mæta í kirkjuna, með góðu eða illu, og gera hróp að prestinum? Er engin leið innan kerfisins til að ná eyrum ráðandi manna? Tilheyra öll þessi eyru kannski spilltum stéttum valdsmanna? Ég hlýt að slá úr og í í afstöðu minni til máls bókarinnar og þá getur ekki verið til einskis að verið.
Góðar sögur kallast á við aðrar sögur, samtíma sinn og jafnvel nánustu framtíð. Þessi saga kinkar kolli til sagna af spilltum mönnum, sagna af samviskuföngum og sagna um baráttugleði. Einkenndist kannski líf Bjarts í Sumarhúsum ekki af baráttuvilja? Íslendingar eru þekktir fyrir að vera seinþreyttir til vandræða – við látum allt yfir okkur ganga, nöldrum svolítið við eldhúsborðið en tökum svo enga opinbera afstöðu, krefjumst ekki efnda á loforðum, krefjumst ekki ábyrgrar afstöðu, krefjumst ekki framfara, krefjumst einskis annars en að fá að tuða í friði yfir kaffinu. Þessir nöldrarar eru samferðamenn Páls í Í skugga heimsins en kannski hefðu þeir hegðað sér öðruvísi 30 árum síðar. Kannski tækju einhverjir undir með Páli í dag.
Steinn Steinarr er nánast þátttakandi í þessari sögu. Hann á eiginlega titilinn, og erindi úr ljóðasafni hans er undanfari hvers kafla, yfirleitt um réttlætismál. Ég held að ég mæli fyrir munn margra þegar ég fullyrði að Steinn Steinarr hafi ort af miklum húmor um rangsleitni veraldarinnar gagnvart honum sjálfum. Það er enginn vandi að falla fyrir ljóðmælsku hans og því engin furða þótt hann sé gerður að meðhöfundi í þessari bók sem beinir sjónum sínum fyrst og fremst að baráttu fyrir réttindamálum.
Endastöð
Raunsæisstíll einkennir skáldsögurnar og hann hægir á frásögninni, einkum í Í skugga heimsins. Nákvæmnin er stundum yfirþyrmandi þegar um hversdagslega atburði er að ræða þótt frásögnin standi sem betur fer undir henni líka víða. Það er ekki hlaupið að því að taka dæmi vegna þess að þau skiljast best af samhenginu. Í Bergnumdum og Snæljósi stekkur frásögnin milli tímasviða en í Í skugga heimsins er hún línuleg. Í tveimur fyrrnefndu bókunum þjónar það tilgangi því að bernskan setur mjög sterkan svip á lífshlaup sögupersónanna en í þriðju bókinni mótast persóna Páls meira á sögutíma.
Halldór í Bergnumdum og Gunnar í Snæljósi eru skuggar af Páli í Í skugga heimsins, vissulega ólíkir allir þrír en eiga það sameiginlegt að vilja breyta rétt. Þeir eru sérstaklega áfram um það. Halldór er mest afvegaleiddur af því að hann er sjúkur í spil, sannur fíkill, en gerir sér veikleika sína ljósa áður en yfir lýkur og hann langar að breyta rétt, gjalda á kristilegan hátt fyrir syndir sínar. Gunnar er merktur erfiðum uppvexti sem hvetur hann, frekar en ekki, til að feta hinn mjóa veg til himnaríkis. Ekki aðeins er hann mikill vinnuþjarkur og lítill lífsnautnamaður heldur langar hann líka til að sjá hið góða í hinum syndumspillta Hilmari, vinnufélaga sínum, til margra ára. Svo heilagur er Gunnar að hann reynir að fyrirgefa Hilmari syndir hans, fremur síðan stóra glæpinn sjálfur, tvo reyndar frekar en einn. Svo mjög hefur hann streist við í lífi sínu gjörvöllu að í lokin er hann gjörsamlega laus við undirstöðu. Tilveran hrynur, en hann sér það ekki. Páll er lokamynd hinna tveggja. Fram undir tvítugt er hann bara félagslaus einfari, veit ekki hvort hann velur að vera einn eða hvort hinir velja að vera ekki með honum. Um tvítugt tekur líf hans skarpa beygju, hann fyllist þvílíkum eldmóði og réttlætiskennd að framan af veit hann ekki við hvað hann er að etja. Með sinni nýju hugmyndafræði vill hann vel en er illa þokkaður af flestum í kringum sig. Fólk kann illa, og helst ekki, við frávik. Skoðanir hans trufla og hann kemur fólki úr jafnvægi.
Texti höfundarverksins er alveg laus við tyrfni og frásögnin er alltaf mjög læsileg. Ég set samt spurningarmerki við þéranir af og til í Í skugga heimsins. Í þeim er ekki samræmi, skólastjórinn þérar Pál en ekki hinn nemandann, lögregluþjónn þérar Pál í eitt skipti en ekki annað og fleira í þeim dúr. Sögunni lýkur áður en þéranir duttu endanlega upp fyrir og þær búa vissulega til ákveðna fjarlægð en ef ólík notkun á að þjóna einhverjum sérstökum tilgangi fór hann alveg framhjá mér. Mér þótti þessi beiting formgalli, heldur smávægilegur, á afar forvitnilegu verki sem vekur mann auðveldlega til umhugsunar um það fyrir hverju er verðugt að berjast.
Mér þykir það kostur að höfundi liggi eitthvað á hjarta, að hann setjist við lyklaborð eða dragi upp blokk á kaffihúsi af því að einhver frásögn heimtar útgönguleið. Að sama skapi getur það háð frásegjanda að vera of mikið niðri fyrir, orðin þvælast hvert fyrir öðru, hugmyndirnar þjóna gefinni niðurstöðu frekar en að þjóna sjálfum sér.
Réttlæti og sanngirni, að láta hinu seku gjalda synda sinna, að leyfa hverjum og einum að fara eftir eigin sannfæringu er ósinn sem allt höfundarverk Eysteins Björnssonar miðar að, hnígur örugglega, stundum seigt en af umtalsverðu öryggi, í sama farveginn.
© Berglind Steinsdóttir, 2002
Greinar
Um einstök verk
Logandi kveikur
Helgi Hallgrímsson: „Ríkuleg uppskera af ljóðabókum“
Glettingur 2006, 16. árg., 1. tbl. bls. 49-50.
Hrafnaspark
Lesa meiraStelpan sem talar við snigla
Lesa meiraLogandi kveikur
Lesa meiraÚt í blámann
Lesa meiraÍ skugga heimsins
Lesa meiraFaðir og sonur
Lesa meiraFylgdu mér slóð
Lesa meiraSnæljós
Lesa meiraJónsmessunótt
Lesa meira
Saga um strák
Lesa meira