Elísabet Kristín Jökulsdóttir er höfundur smárra bóka fremur en stórra skáldsagna með miklu magni af blaðsíðum og breiðum sögulegum lýsingum. Hún er fremur skáld augnabliksins en heilla æviskeiða því hún dvelur meira við það sem stendur okkur nær og býr innra með okkur, rennur í blóðinu, slær í hjartanu, finnst við snertingu og ertir hugann. Verk hennar fóðra hversdagslega skynjun okkar og upplifun og eru tilfinningalega snertanleg en ekki fjarlæg og óhöndlanleg. Hinar einstöku og smáu lýsingar hennar ná alltaf almennri og djúpri skírskotun í huga lesandans og þó hún dvelji við sitt eigið líf verður það henni að endalausri uppsprettu.
Hugsýn hennar er margbrotin og það er eins og allt verði henni að skáldskap. Hún er bjartsýnt skáld og bersögult sem með samræðu, vangaveltum, hugmyndum, sköpun og skáldlegri sýn VEFUR efnivið sínum og tilfinningum saman. Efnið sækir hún að stóru leyti í áföll, sterkar tilfinningar, minningar, maníu, ofbeldi, ást, galdra, fantasíur, bernsku og dauða en það sem eftir situr í huga lesandans er alltaf hið jákvæða, sköpunin og lífsorkan. Það veður oft á henni í stílnum eins og hún segir í Dauðanum í veiðafæraskúrnum, með vísun til ELEGÍU dótturinnar um móður sína Jóhönnu; „enda þurftum við að vaða yfir ár og fórum ekki alltaf vaðið.”
Í þessu ljósi er Elísabet eins og talandi eða mælandi skáld fremur en RITAÐ skáld og yfirlesið - performer í daglegu lífi - kona sem kemur til dyranna eins og hún er klædd og segir orð og setningar sem slíta í sundur hversdagslega, viðurkennda og skynsama, bælda og hulda orðræðu. Að því leyti eru hún hefðarbrjótur í tungutaki (efni) og líka í útgáfu verka sinna (formi) því að fáir íslenskir höfundar hafa fylgt sjálfum sér jafn vel eftir í skipulögðu kaosi og Elísabet Jökulsdóttir. Hefðbundin og torsótt leið rithöfunda er að hengja verk sín á snaga forlaga og dvelja í viðurkenndu skjóli, fá ritstýringu og reglulegan árafjölda á milli útgefinna verka, jafnstórra verka sem vaxa og verða stærri, frá ljóði til smásögu til skáldsögu.
Myndsýn Elísabetar er sérlega skapandi og gæti kallast spontant eins og þegar hún segir í nóvellunni Síðan þessi kona varð trúuð (2005): „Blokk er svo sorgleg, að búa saman en búa samt ekki saman. Þú verður að skilja á milli sagði ég eins og skurðlæknir” (61). Og í Heilræði lásasmiðsins má lesa þessa lýsingu: „Heilinn í mér taldi karlmenn skyldulesningu. Venjulega þegar ég hafði fengið áhuga á karlmanni fyllti hann útí heilabúið eins og nýlenduherra” (57). Elísabet er í þessum skilningi tónlistarmaður orða sem talar pólífónískt tungumál og slær nótur jafnt sem feilnótur því hana varðar ekki um hina miklu heild í stóra samhenginu sem stundum er kennd við epík með upphafi, miðju og endi. Hún leikur sér miklu meir við lýrík og dramatík og minningar og gerir það á persónulegan hátt þannig að hún nær að miðla til lesandans þessum almennu og djúpu gildum, viðhorfum í gegnum ótal smáverk í stóra samhenginu.
Í þessari umfjöllun verður athyglinni beint að skáldverkum Elísabetar sem komu út eftir árið 2005. Fjórar skáldsögur liggja eftir hana frá þessum tíma: Síðan þessi kona var trúuð hefur hún verið til vandræða í húsinu (2005) Heilræði lásasmiðsins (2007) Heimsóknartíminn (2010) og loks verðlaunasagan Aprílsólarkuldi (2020).
Sjúkdómar mínir leggjast á hugsanir
Síðan þessi kona var trúuð hefur hún verið til vandræða í húsinu (2005) er 107 blaðsíðna nóvella og byggir fyrst og fremst á samtölum og samskiptum tveggja persóna. Í raun etur hún saman eða stillir upp persónugerðum andstæðum, annars vegar heilbrigðri afstöðu afgreiðslumanns í byggingarvöruverslun sem lýtur þeirri kröfu að hafa vinnu OG svo hinu geðveika sem birtist í líki konu sem kemur að utan og er að gera upp húsið sitt til að koma reiðu á óreiðuna.
Segja má að hús konunnar sé hlutgerving hennar. Mjög áhugaverð samlíking og reyndar má segja að hús eða rými í verkum Elísabetar eigi sér hliðstæðu eða myndhvörf í hugum kvenna. Konur í verkum hennar búa í húsum eða herbergjum og eru oft lokaðar þar inni. Hér er nauðsynlegt að nefna verk eins og Kattahirðir í Trékyllisvík, Dauðinn í veiðafæraskúrnum, Anna á Eyrabakka og Heilræði lásasmiðsins. Þessi tengsl milli kvenna og húsa er áhugavert að skoða nánar. Í þessari sögu er hún (konan) og húsið eitt og hið sama. Þar má ekki skilja á milli. Hið kaotíska hús endurspeglar innra líf konunnar. Kona sem „málar stofuna svarta” (64) og hún blandar (eins og málningu) lífi sínu inn í líf afgreiðslumannsins: „Nú skil ég allt, sagði hún, ég er búin að blanda þér inn í mín mál” (67). „Ég er alltaf að blanda öllum í mín mál” (68).
Málning og litir skipta þess vegna talsverðu máli í þessari sögu. Hegðun konunnar og það sem hún segir er dálítið á skjön við þær reglur sem gilda í byggingavöruverslun, konan er brjáluð í þeim skilningi en hefur þau áhrif á afgreiðslumanninn að hann sogast inn í hugsanir hennar og orðræðu. Það sem er áhugavert er að sagan er sögð frá sjónarhorni hins unga afgreiðslumanns en ekki frá sjónarhorni hinnar klikkuðu konu sem færir öll sín vandamál yfir á afgreiðslumanninn og gerir hann að persónu eða þátttakanda í sínu kaótíska lífi. Þetta sjónarhorn virkar truflandi á hefðbundinn og röklegan lestur og er í góðum ryþma við það sem verið er að lýsa.
Í þessu skáldverki birtist framar öllu dramatíska sýnin á höfundinum Elísabetu Jökulsdóttur. Hér er hún ekki endilega að SEGJA sögu, frekar að SÝNA hana með samtölum og samskiptum tveggja persóna í ólíkum aðstæðum. Þetta er hrátt verk sem við nærlestur eykst að gæðum og gamani því húmor Elísabetar sem höfundar liggur hér alls staðar á milli línanna. Hún er orðasmiður, rammgöldrótt og pólitísk eins sjá má af eftirfarandi: „Daginn eftir fór ég til konunnar, hún tók á móti mér í kjól [. . .] Aðspurð sagðist hún hafa stolið fánanum af Eddunni, gömlu strandferðaskipi frá þeim dögum þegar þjóðin átti skip. Svo hafði hún fengið þá hugmynd að grafa fánastöngina. Það væri einhver galdur í því en formæður hennar hefðu grafið ýmislegt í jörð sem væri að koma uppá yfirborðið” (105).
Sagan endar á því að afgreiðslumaðurinn færir sig úr stað og gerist þjónn eða afgreiðslumaður konunnar á hennar heimili, hún eldar fyrir hann mat og með erótískum samræðum þeirra uppfyllir hann drauma hennar um að komast til stjarnanna: „Og ég hef verið hér síðan að hjálpa henni að fara út með ruslið, vaska upp, sópa gólfin og svona ýmislegt annað BÆNAHALD. Eina sem ég er smeykur um að mér finnist það bera í sér að það öðlist einhvern æðri tilgang með tímanum” (107).
Trúin á umbreytinguna er oft háð kynlífi
Næsta skáldsaga Elísabetar Heilræði lásasmiðsins (2007) er í fullri lengd (219 blaðsíður) og myndi þess vegna ekki kallast nóvella. Hér beitir hún sama bragði og í fyrri sögunni og lætur atburðarásina hverfast um tvær persónur. En það sem greinir sögurnar að er að samtalsformið (dramatíkin) er að mestu leyti horfin en tiltölulega hefðbundið frásagnarform í fyrstu persónu tekið við. Þá er Heilræði lásasmiðsins (heit) og berorð ástarsaga karls og konu sem hefst á samförum í Central Park á Manhattan í New York. Þetta myndi kallast In medias res. Hvít kona með svörtum manni og sviðsetningin er frábær og Freudísk: „Það var í runnunum hjá Nál Kleópötru, nálin vísaði beint á eina stjörnuna á himni, Metropolitansafnið gróf rætur sínar enn lengra ofaní jörðina og framliðnir indjánar stóðu heiðursvörð. [. . .] Hann var svartur og ég var hvít, ég hafði aldrei nokkurntíma á ævinni hugsað um það að ég væri hvít. Svo elskuðumst við í garðinum. Einu sinni og aftur. Það var einsog galdrabæn” (7).
Konan í verkinu er að undirbúa frumsýningu á eigin leikriti í New York. Upphafið markar síðan sögu þeirra tveggja áhugaverða slóð sem varir í nokkra mánuði. Algea kemur til Íslands, peningalaus hattagerðamaður og trommuleikari, flytur inn til Elísabetar og sefur hjá henni af unaði og krafti á hverri einustu nóttu nema þær sem hann liggur í sófanum að horfa á sjónvarpið. Óhætt er að segja að textinn sé bersögull enda er kveikja þessarar sögu kynlíf í garði (Edensgarði) og því má lesa hana eins og sköpunarsögu, biblíulegar samfarir við göldróttar aðstæður og um leið á hún sér hliðstæðu í fæðingu í fjárhúsi þar sem öll gistiheimili eru upptekin.
Tveir heimar kallast eða takast á í þessari sögu: heimur raunveruleikans og heimur ímyndunar og eins og segir á blaðsíðu 81 unnu þessir heimar „stundum saman þegar um skáldskapinn var að ræða.” Lásasmiðurinn opnar síðan hliðið milli ímyndunar og raunveruleika, opnar unaðinn og opnar fyrir víðsýni, opnar heima sem geta verið innri heimar manneskju og ytri heimar, fjarlæg lönd og menningarheimar og jafnvel ómenningarheimar. Meðvitund og undirmeðvitund skipta hér líka máli og í myndrænum skilningi: svart og hvítt, veiki partur sögumanns og sá sterki en segja má að tvíhyggjan sem hugmynd sé sterkur drifkraftur í sköpunarverki Elísabetar. Trúin á umbreytinguna er oft háð kynlífi og framandi heimum. „Lokaða herbergið er goðsögn, sagði hann, falleg goðsögn, skrifaðu um það [. . .] Það eru allir með eitthvað svona lokað inní sér” (55).
Frásögnin er eins og samræða hennar og uppgjör við karlmennskuna. Kannski má sjá Heilræði lásasmiðsins líka sem óð til karlmannsins og þeirra gilda sem slá á fordóma. Hvít miðaldra kona og svartur karl. Það er eitthvað tabú við þetta en Elísabet kærir sig kollótta og stillir þessum andstæðum upp í forgrunni sögu sinnar. Hún upphefur oft það sem er bannað og bælt og ræðir það opinskátt: ástina, fordóma, kynlífið, dauðann, geðveikina, maníuna, ofbeldið, bælinguna, söknuðinn, rofið, töfrana, bersöglina, leyndarmálin og fortíðina sem hún gerir skýra grein fyrir í þessu skáldverki: „Fortíðin gerði árásir. Þú ert ekki nógu sæt, ekki nógu vel vaxin, þú ert leiðinleg, þú kannt ekkert á karlmenn, það er þér að kenna að hann er hættur að sofa hjá þér og liggur í sófanum. [. . .] Ég hafði farið í meðferð, verið edrú, unnið sporin, verið hjá geðlæknum og guðveithvað. Hvað þurfti tilað fortíðin héldist kyrr í gröf sinni. Var eitthvert leyndarmál sem kitlaði hana svo að hún reis uppúr gröfinni aftur og aftur. Kannski kom hún alltaf þegar ástin kom. Af því að ástin er opnun” (180).
Hér má segja að liggi einn af meginþráðunum í höfundarverki Elísabetar. Drifkraftur sem opnar á það sem er lokað með bersögli og afhjúpar leyndarmál sem hún segir að „séu hættuleg” (180) og til stuðnings máli sínu vísar hún til orða rithöfundarins Clarissu Pinkola sem fullyrðir að leyndarmál séu nátengd skömminni, forboðinni ást, afbrýðisemi, höfnun, ofbeldi, óviðurkenndum ástríðum og svo framvegis. Clarissa segir „að leyndarmál haldi okkur frá þeim sem gætu elskað okkur og vitnar í Jung sem heldur því fram að varðveisla leyndarmálanna haldi okkur frá undirmeðvitundinni. [ . . . ] Pinkola segir að þegar leyndarmál ráði ríkjum í sál konunnar sé alltaf að finna svæði sem hún kallar dauða svæðið, tilfinningalaust svæði sem bregst ekki við tilfinningalífi hennar eða annarra” (180).
Mikið ertu töfrandi í þessum kjól
Verðlaunasagan Aprílsólarkuldi frá árinu 2020 er fjórskipt 143 síðna skáldsaga. Vel byggt verk í jöfnum hlutum og sérlega fallega unnin bók til útgáfu. Ólíkt mörgum öðrum verkum Elísabetar hylur hún sig á bakvið persónuna Védísi (hennar annað sjálf) sem er í forgrunni sögunnar og drífur hana áfram. Með því myndar Elísabet skýrari og skáldlegri fjarlægð frá sjálfri sér en augljóst er samt sem áður af textatengslum við fyrri verk hennar að umfjöllunarefnið er hún sjálf, veikindi hennar og harmur. Kannski má segja að Aprílsólarkuldi sé nokkurskonar syntesa af öllu því sem hún hefur skrifað áður. Upphafsorð sögunnar „Dáinn. Dáinn” eru eins og hróp, angistarhróp, eins og „Vei, Vei” í fyrsta íslenska nútímaljóðinu Sorg eftir Jóhann Sigurjónsson eða upphafið í erfiljóði Jónasar Hallgrímssonar um Tómas Sæmundsson: „Dáinn, horfinn harmafregn”. Þetta er ákall til sögunnar sem fylgir í kjölfarið og úr því ákalli vex þessi áhugaverða frásögn og nær talsverðri stígandi, risi og virkilega eftirminnilegum og vel skrifuðum lokakafla.
Fyrsti kaflinn segir frá föðurmissinum og því rofi sem dauðinn skapar í lífi Védísar: „Pabbar kenna manni að rata leiðina svo maður geti seinna fundið nýja leið og pabbar eru þeir sem segja: Mikið ertu töfrandi í þessum kjól, það er ég viss um að strákarnir verða skotnir í þér” (24). Þetta stef um dauða föðurins er oft slegið í fyrri verkum Elísabetar og þetta fallega hugtak APRÍLSÓLARKULDI verður til við greftrun hans, fæðist í náttúrulegum skilningi eða rís upp (í kristilegum skilningi) þegar Védís horfir á „kistuna síga djúpt ofaní jörðina, það var aprílsólarkuldi og hún var enn að reyna að átta sig á því að hugsanlega væri hann ofaní kistunni” (24). Faðirinn farinn og hún vegalaus.
Annar kaflinn er lýsing á sambandi hennar og Kjartans, funheit ástarsaga þar sem Védís er þó þolandi fremur en gerandi, verður til í því rofi sem dauði föðurins skapar og lýsir leit hennar að staðfestu og því að spegla sig í öðrum (yfirgefin af föðurnum) og finna tilgang í lífinu. Hún er ástfangin á myndrænan og óstjórnlegan hátt: „Sorgin sem hafði frosið í taugum hennar af því að hún grét aldrei, fór eins og logheitur straumur um líkamann. Hún fann ekkert annað en ástina. Hún var ofurseld þessum tilfinningum, svo fullkomlega á valdi þeirra einsog foss sem fellur. Því náttúran birtir okkur hvarvetna myndir af líðan manneskjunnar. [ . . . ] Ef hægt væri að lýsa ást hennar með einu orði, má segja að ástin hafi verið opnun. Hún varð opin” (39-40). En um leið og ástin er opnun vísar Kjartan henni leiðina inn í heim áfengis og annarra vímuefna. Hér er opnun í tvennskonar skilningi: tilfinningaopnun og opnun skynfæra og um leið afar andstæðukennd opnun því önnur er skapandi og heilög en hin eyðandi og djöfulleg. Þau dvelja fyrst um sinn í húsi móður Védísar en það kemur að því að þau þurfi að fara en minnið um HÚSIÐ er mjög áhugaverður þáttur í verkum Elísabetar eins og áður hefur komið fram. Hún bæði persónugerir hús eða hlutgerir persónur sem hús. Í þessu verki er húsið rautt og það fyllist af fólki, dópistum og fyllibyttum sem eiga sér hvergi höfði að halla ekki ósvipað húsi organistans í Atómstöð Halldórs Laxness.
Í þriðja kafla stígur Védís inn fyrir þröskuld hinna klepptæku og gerist starfsmaður á Kleppi. Kjartan er á vertíð í Vestmannaeyjum og hún losnar úr fangelsi áfengis og vímuefna. Hún nýtir fjarlægðina frá Kjartani til að rifja upp sögur úr bernskunni, nær að yfirvega og „leggjast á bekkinn” eins og hún lætur persónur sínar gera svo eftirminnilega í Fótboltasögum frá árinu 2001. Ef hægt er að segja að annar kaflinn sér draumórakenndur og ástsjúkur þá gæti þriðji kaflinn kallast praktískur eða hversdagslegur en þó skynjar lesandinn að þarna er Védís á hraðri leið inn í maníuna sem brýst fram af krafti í síðasta kaflanum. Talsverð áhersla er lögð á að lýsa lækningaaðferðum og er athyglinni sérstaklega beint að geðlækninum Þorvaldi sem Védísi finnst líkjast pabba sínum „heillandi maður og fannst hún gæti orðið skotin í honum” (78) óhræddur að segja það sem honum finnst og reynir að draga sjúklingana út úr pilluheiminum og inn í veruleika vinnu og starfa. Um örlög Þorvaldar dregur Védís að lokum upp mjög áhugaverða útleggingu á stöðu geðlæknisaðferða: „Löngu seinna eftir að þessari sögu lýkur lokaðist hann inní uppreisn sinni, því kannski gerðist það með hann einsog marga fleiri góða uppreisnarmenn að það vantar menn sem geta verið þeim samferða. Svona eru uppreisnarmenn útilokaðir jafnvel þó að allir viti að það eru þeir sem hreyfa söguna” (79).
Fjórði kafli sögunnar sem er hennar aðalkafli og RIS er lýsing á manísku ferðalagi eða ráfi Védísar inn í og um hið heilbrigða samfélag - af jaðrinum. Hér koma upp hugarfarsleg tengsl við verk kvenna eins og „The Yellow Wallpaper“ (1892) eftir Charlotte Perkins Gilman um geðveika konu sem er sett í hvíldarmeðferð því konur eiga ekki að hugsa eða skrifa. En nú má ef til vill segja að séu aðrir tímar því með hegðun sinni, framkomu og hugsunarhætti Védísar í lokakaflanum má kannski fullyrða að Elísabet skrifi sig út úr sjálfri sér og maníunni. Minnir þessi lýsing á frásögur annarra íslenskra skáldkvenna eins og Ástu Sigurðardóttur í „Sunnudagskvöldi til mánudagsmorguns“ og Svövu Jakobsdóttur í „Konu með spegil“. Frásögn Elísabetar rís hæst í þessum fjórða hluta en endar eins og Guð úr vélinni þegar Jóhanna móðir hennar stöðvar ráfið og ranghugmyndirnar sem kvikna hver af annarri en mynda í raun áhugaverða röð röklegra atvika - tekur af henni ráðin og lætur loka hana inni á Kleppi.
Aprílsólarkuldi er sjálfsævisögulegt verk. Sagan er vel skrifuð og lýsir vel annars konar hegðun, geðveiki og hvernig leiðin inn í maníuna á sér upphaf í dauða föðurins, fær stuðning og fóðrun í neyslu vímuefna, þaðan í brjálaða oftúlkun á heiminum og endar svo með sjálfræðissviptingu móður á dóttur. Segja má að þetta verk kallist á við þá opnun, svo notað sé orðalag Elísabetar, sem er að verða í samfélaginu um málefni geðveikra. Hér nægir að nefna bókina og leikhúsverkið Vertu úlfur eftir Héðin Unnsteinsson og kvikmyndina Þriðji póllinn, um ferðalag Högna Egilssonar og Önnu Töru Edwards um Nepal.
Það er nauðsynlegt að geta hlustað á sitt eigið hjarta
Þegar kemur að því að skoða önnur útgefin verk Elísabetar en skáldsögur eftir árið 2005 má með einföldun flokka þau í ljóð, minningar eða memoir, fantasíur og ævintýri (fyrir börn) og eina afar smávaxna og innihaldsríka bók sem kallast Bænahús Ellu Stínu og með hliðsjón af heiti hennar kallast hún á við fyrri verk hennar Galdrabók Ellu Stínu frá 1993 og Lúðrasveit Ellu Stínu frá 1997. Bænahúsið hefur hins vegar allt annað innihald. Hún er þakkagjörðabók og trúarleg í þeim skilningi að í henni eru bænir og þakkir, sjálfshjálparbók sem kallast á við Litlu hvítu bók 12 spora kerfisins og síðast en ekki síst er hún umbreytingabók (hvað svo sem það er) full af jákvæðni og lítillæti og húmorískri afstöðu til lífsins. Hugtakið umbreytingabók vex út úr fyrstu málsgrein hennar þar sem Elísabet lýsir því þegar hún kemur gangandi heim að húsi sínu þennan tiltekna dag og það hafði umbreyst í bænahús en það sem vekur undrun og kærleika í huga lesandans var eins og Elísabet orðar það „það hafði verið bænahús allan tímann, þetta var bara dagurinn þegar ég sá það” (7).
Bænahúsið er í sérlega litlu broti. Einum áttunda af A4. Það er eins og Elísabet sé að „smætta skrif sín” á skáldlegan hátt og jafnvel heimspekilegan, skrifa sig inn í form heilunarbóka eða handbóka, bóka sem leiða þann áfram sem á í erfiðleikum í lífi sínu, handleiðslubóka og umbrotið skiptir hér miklu máli, bók sem fer vel í vasa og hægt að grípa til hvenær sem er. Textinn markast af hennar eigin húsi og þeirri ummyndun sem á sér stað þegar það breytist í bænahús. En það sem er svo magnað er að bænin er í öllum okkar daglegu verkum: að vaska upp, sópa, ryksuga eða skipta á rúmunum, allt eru þetta bænir því „bænir eru líka framkvæmd til að halda lífinu gangandi” (7). Bókin skiptist í fimm hluta: Bænahúsið, Kærleikssambandið, Bænir, Þakkargjörð og predikun og Andleg vakning. Þetta er heilunarrit. Samtal við guð eða eintal sálar með ávarpi til að opna á hugsanir og orða þær, hleypa þeim út, gefa bældum tilfinningum útrás, gefa þeim vængi, lyfta þeim upp og máta þær með guði: „því þá heyrist bara í þessu hungraða hjarta sem er líka samanherpt af sorg og reiði, þetta er svo gamalt guð, eins og gamall hnefi sem getur ekki opnast, og kannski er gullmoli í honum, minn eigin gullmoli, Elísabet” (45).
Ísbjörnin á Hótel Victoría (2006) er í umbroti bæklingur frekar en bók. Á baksíðu skilgreinir höfundur verkið sem MINNINGABÓK og segir þar frá því að henni hefði aldrei tekist að gráta dauða föður síns þótt sextán ár væru liðin frá láti hans en með hjálp tvíburasona hennar sem þá voru tíu ára tekst henni að breyta hinum þurra gráti í minningar.
Bæklingurinn er samsafn þrjátíu og fjögurra örsagna eða leiftursagna sem allar hverfast um samskipti við föðurinn og samlíðun sögumanns með honum. Föðurlegar frásagnir (barns) af samskiptum dóttur og föður sem draga má lærdóm af. Hann miðlar af reynslu sinni og þekkingu og hún meðtekur það sem hann gerir og segir. Sögur af samskiptum sem þroska og mennta, alls ekki föðurlegar áminningar. Allar sagðar í fyrstu persónu og enginn milliliður milli veruleikans sem þær segja frá og lesandans. Það sem pabbi segir og gerir, því pabbi miðlar fróðleik, talar af reynslu og útskýrir fyrir barni. Þetta eru augnabliksmyndir, hugmyndir, leiftur frá liðnum tíma, minningar þar sem sögumaður lætur hverja og eina hverfast um eitthvað eitt efni eða kjarna: álfana, leikhúsið, dúfnagildrur, hnetur og hunang, furðuverur, rökkrið, jörðina og stjörnurnar svo nokkuð sé nefnt.
Algengasta upphaf hverrar frásagnar er orðið pabbi eins og í sögunni „Dramatík og furðuverur“ þar sem segir: „Pabbi sýndi mér og Illuga ýmislegt úr bókum. Hann sagði okkur frá indjánum, risaeðlum, furðuskepnum á sjó og landi sem hétu undarlegum nöfnum” (17). Ævintýralega orðasambandið „Einu sinni” er líka algengt eins og í frásögninni „Karlsvagninn og Pólstjarnan“ þar sem segir: „Einu sinni útá svölum á Lindarbraut sýndi pabbi okkur Illuga Karlsvagninn. Það tók heillangan tíma því við vorum svo lítil og höfðum vanist því að sjá himinhvolfið sem glitrandi óreiðu” (23). Fyrir vikið eru þessar frásagnir trúverðugar eða raunsannar, sjálfsævisögulegar og mynda milliliðalaust samband milli þess sem segir frá og þess sem les. Hins vegar gera þær ráð fyrir bakgrunnsþekkingu lesandans á atriðum úr lífi Elísabetar.
Heiti bæklingsins er sótt í eina frásögnina sem tengist Grikklandsdvöl fjölskyldunnar á sjöunda áratug síðustu aldar (þegar hún var barn) og þau eru stödd á hóteli á Rhodos og sögumaður verður í fyrsta skipti vitni að þrumuveðri og hugarfarslega tengist það ótta barnsins við ísbirni úr sögunum um Nonna og Manna sem hún las á sama tíma. Þetta veldur henni miklum ugg og hún heldur að ísbjörn búi undir rúminu sínu, svo að hún pissar undir en pabbi hennar læknar óttann með því að segja að ísbirnir þyldu ekki hitann í Grikklandi, þeir myndu bráðna. Niðurstaða þessarar sögu er áhugaverðust og húmorísk þegar sögumaður segir: „Það var einsog ég fengi eldingu í hausinn og síðan hef ég aldrei verið í vandræðum með rök” (9).
Kattahirðir í Trékyllisvík (2011) er tvískipt verk milli frásagnar (ævisögu á tveimur tímaplönum) í fyrri hluta og ljóða um svipað eða sama efni í seinni hluta verksins. Raunsætt endurlit og lýsing á ferð sögumanns til Trékyllisvíkur með það skemmtilega hlutverk í farteskinu að passa ketti og hús á meðan húsráðendur (bróðir sögumanns og kona hans) bregða sér bæjarleið í merkilegum erindagjörðum. Það er kveikjan að bókinni en síðan kviknar á fleiri þráðum atburðanna og minninganna þegar komið er á staðinn: um dvöl hennar sem ungrar stúlku í sveit á þessar slóðir og samskipti hennar við heimafólk og fjölskyldu sína. Frásögnin kallast mjög á við verk Hrafns Jökulssonar frá árinu 2007 Þar sem vegurinn endar en báðar þessar bækur segja að nokkru leyti frá því sama.
Kattahirðir er hefðbundin endurminningabók til að byrja með en breytist svo í ljóðabók í seinni hlutanum. Efni beggja hlutanna er það sama sem gæti kallast mannlíf og minningar í Árneshreppi á Ströndum: Litla Ávík, Stóra Ávík, Kistuvogur, Finnbogastaðafjall, Seljanes og Drangar svo nokkur örnefni séu nefnd. Áhugaverð og skemmtileg bók aflestrar og klassísk í þeim skilningi að þegar sögumaður kemur aftur á þessar kærkomnu heimaslóðir kveikir það á einhverju nýju. OPNUN tilfinninga þar sem engu er leynt er eitt öflugasta mótífið í verkum Elísabetar. Hér birtist það á skýran og einlægan hátt:
Ég sat við eldhúsborðin í hreppnum og hlustaði. Eða ég reyndi að hlusta og þá datt mér í hug að ég hefði verið send hingað á sínum tíma tilað hlusta á hjartað. Það hafði verið lokað en hafið og æðarfuglinn höfðu opnað það, með sínum hjartslætti og þá komst ég að því að allt hefur hjartslátt, lífið er einn hjartsláttur, og það er nauðsynlegt að geta hlustað á sitt eigið hjarta ef maður situr við borð með manneskju og vill heyra í henni hjartað. (25)
Dauðinn í veiðafæraskúrnum (2017) er minningabók og ELEGÍA í frjálsu formi. Hér er kveikjan dauði móðurinnar Jóhönnu Kristjónsdóttur, frásögn sett fram eða skrifuð í 26 númeruðum hlutum, mislöngum eins og frásagnarljóð með eftirmála sem er hnýtt aftan við frásögnina eins og rúsínu í (pylsu)endanum. Verkið hefur að undirtitli Frúin á neðri hæðinni leysir frá skjóðunni eins og um sakamálasögu væri að ræða. Sögusviðið er hús Jóhönnu og Elísabetar við Drafnarstíg í Reykjavík: „Miðstöð heimsmálanna og leyndarmálanna” eins og Jökull Elísabetarson segir í tilvitnun í byrjun bókar. Hér skiptir HÚSIÐ máli og er persónugert í Jóhönnu og persónan Jóhanna hlutgerð í því.
Tími verksins skiptir líka máli og er nákvæmlega afmarkaður með upphafi og endi. Frásögnin er tímasett frá 8. til 11. maí og bókin útgefin árið 2017 - en með ótímasettum hugleiðingum fyrir framan og aftan atburðarásina sem dauðinn stýrir. Þess vegna er tímanálgunin í verkinu almenn og afstæð og getur náð yfir þúsund ár. Nándin í þessum texta er mjög sterk. Dauðinn kemur í heimsókn og tekur móður sögumanns og ljóðmælandinn mætir aðeins of seint og það vekur óþægilegar og sérstakar tilfinningar með lesandanum um augnablik og eilífð:
Hún dó í hádeginu.
Hádeginu?
Dóttir hennar sagði kvöldinu áður:
Ég kem í hádeginu.
En þá sagði hún:
Ekki í hádeginu.
Svo dó hún í hádeginu.
Hádeginu.
Dóttir hennar kom kortér yfir eitt.
Og var hún þá farin?
Já, þá var hún farin, hafði verið að kveðja.
Heit í hnakkanum, köld á höndunum.
Útlimir kólna víst fyrst.
Blessunin.
Blessunin hún Jóhanna.
Sólin í hádegisstað og fullt tungl.
Lokadagur vertíðar.
Það er eins og einhver hafi skrifað þetta. (8)
Helsta stílbragð þessa einstaka verks er klifun sem skapar textanum sérstakt flæði og dýpt og undirstrikar svo vel væntumþykju og eftirsjá, býr til takt sem minnir á hjartslátt eða gangvirki klukku og undirstrikar innilegt samband móður og dóttur. Auk þessa eru tveir ljóðmælendur eða sögumenn til staðar í verkinu sem til gamans mætti kalla Elísabetu fyrstu og Elísabetu aðra. Þær ræðast við, önnur úr djúpinu og hin í hversdeginum eins og dæmið hér að ofan sýnir. Það gefur verkinu dramatíska eiginleika og afbyggir þá bælingu og feimni um tilfinningar sem fylgir dauðanum og hefðbundinni jarðarfararstemningu.
Alvörukona og stjarna sem lifir í kosmosinu
Enginn dans við Ufsaklett (2014) er ljóðabók sem hefur ekki eins ákveðna sjálfsævisögulega tengingu og Dauðinn í veiðafæraskúrnum því hér er engin persóna kölluð sínu eigin nafni heldur notast við ÉG-ljóðmælanda sem fjallar um samskiptin sín í blíðu og stríðu við HANN. Hin númeraða framsetning ljóðanna í Dauðanum er horfin en heiti komin í staðinn eins og í Kattahirðinum. Þetta er þrískipt, heildstæð og skemmtilega myndskreytt ljóðabók en nafnið kemur fyrst fram í Heilræði lásasmiðsins þar sem sögumaður (Elísabet) getur ekki sofnað um miðja nótt og vinur hennar Algea situr í stofunni og horfir á „not a decent movie” en í stað þess að setjast hjá honum ákveður hún að fara í göngutúr um miðja nótt: „Hann var hneykslaður á göngutúrnum en ég gekk útað Ufsakletti sem stendur við sjóinn skammt frá heimili mínu. Ufsaklettur var vinur minn, ég hafði dansað í kringum hann í maníu, kveikt ljós í honum um áramót, dúklagt hann með vinkonu minni, klappað honum blíðlega og kennt tvíburunum að hann væri ævintýraklettur” (84-85).
Dansinn á sér ekki lengur stað, þessi tengsl og snerting við sköpunina og lífið, náttúruna og ævintýrin eru horfin og ástin er orðin ein taugahrúga eins og segir í titli verksins. Ljóðahlutarnir eru þrír og bera nöfnin tilhugalíf, sambúðin og skilnaðurinn eins og atburðarás í sambúð tveggja einstaklinga gæti gert. Ljóðin eru mislöng en svipuð að byggingu nema tvö lykilljóð sem kallast „Alvörukonan“ í byrjun bókar og „Alvörukona II“ í lok bókar sem eru prósaljóð. Að vera mæld út með sjóninni, vera til sýnis fyrir aðrar skiptir hér talsverðu máli:
Hann sagði að ég væri alvörukona og ég féll í trans á staðnum, loksins var einhver sem sá mig einsog ég var, að ég var ekki eins og konurnar sem þurftu háhælaskó, þrönga mittisjakka, púður, meik og augnskugga, sléttujárn og brjóstin svellandi upp úr brjóstahaldaranum, eða stoppaðar upp með sílikonpúðum [ . . . ] en áður en ég vissi af var hann búinn að gefa mér háhælaskó, púður, meik, varalit, augnskugga, klæða mig í nælonsokka og korselett. (11)
Umsnúningurinn á sér stað og ofbeldi og kúgun taka ástina í þjónustu sína. Þessi ljóð segja áhrifamikla og lifandi sögu af skaðlegum samskiptum tveggja einstaklinga, ástarsögu þeirra þar sem óstjórn tilfinninga ríkir, kúgun og ofbeldi en samt ríkir alltaf svipuð stemning í ljóðunum, enginn munur á því fyrsta og því síðasta því frjáls afstaða til viðfangsefnisins og fordómaleysi, yfirvegun og bersögli, þroski og húmor hafa svo mikil áhrif á innihaldið. Hér er hvergi að finna reiði eða hatur þrátt fyrir allt sem hefur gengið á. „Barnið í bókinni“ birtist undir lok verksins sem tengir nútíðina við fortíðina og dauða föðurins sem áður er vikið að:
Ævintýrið var tekið í burt
frá barninu
og barnið þurfti að fara inn í
fullorðinsheiminn
og þá sá enginn að þetta var
barn.
En lok bókarinnar sækir kraft sinn í töfra þar sem sögukonan hrærir endalaust í pottum nema þegar hún leggur sig en þá hreyfist sleifin af sjálfri sér og með taktföstum hætti bera hljómur trommunnar og ljóðin hana út úr eldinum og endir bókarinnar er hápunktur hennar og um leið tilvísun í stílbragð Íslendingasagna: „er svo kyrrt um hríð.”
Stjarna á himni - Lítil sál sem aldrei komst til jarðar (2018) er lítil og nett en mjög áhugaverð ljóðabók um fósturlát. Hún hefst á tilvitnun í HKL: „Grátur er lífsmerki” sem segir að sorg og vanlíðan sé óhjákvæmilegur fylgifiskur þess að lifa. Ennfremur segir í ljóðinu Að rata:
Þegar ég er svona ráðvillt
er best að horfa í ljósið
og skrifa
og vita hvort penninn
ratar.
Þetta er áhugaverð leiðbeining til þeirra sem eru villtir í margvíslegum skilningi og um leið hvatinn að sköpun Elísabetar. Ljóðin fjalla um þá sorg og líka þá sátt sem fylgir slíkum missi, sorgin er eign hvers fyrir sig sem er áhugaverð afstaða og sem slík er ekki hægt að taka yfir sorg frá öðrum. Allir eiga SÍNA sorg og þurfa að glíma við hana. Ljóðið „Hegðun“ er áhugavert í því ljósi:
Þér er sama hvernig mér líður
sagði mamma þegar ég var lítil
og kannski er það þess vegna sem ég æði
inní sársauka annarrra á skítugum
skónum og byrja að taka til.
En það þarf ekki að taka til
heldur leyfa fólki að syrgja.
Stjarna á himni er speglun þeirrar sálar sem aldrei komst til jarðar og varð að efnislegum veruleika. Hún heldur áfram að lifa í kosmosinu, agnarlítið ljós í víðáttu miklu myrkri, alheimi, eitthvað sem tindrar, óefnislegt fyrirbæri sem er æðra, ljós sem aldrei varð að efnislegum veruleika, holdi sem hreyfði sig, anda sem hugsaði og talaði eða að fræjum sem spruttu upp sem blóm.
Barnið sem opnaði huga skáldsins
Músin sem flaug á skottinu (2013) er saga fyrir börn og fagnaðarverk í stóru broti eins og litabók, tileinkuð ömmustelpum Elísabetar sem hún segir að hafi gefið henni lífið upp á nýtt. Þetta er Einu sinni saga, samtal draums og veruleika, samtal bælingar og frelsis, einsemdar og vinskapar, samtal músar sem býr í þröngri holu ofan í jörðinni og fugls sem flýgur um loftin blá. Þetta er manngerð mús því hún notar skóflu og sefur á kodda en í draumunum er henni sagt hvað hún geti gert til að leysa vandamál sín. Hún getur orðið að fugli í draumi þó hún sé mús í veruleika og þess vegna er mikilvægt að láta ekkert standa í vegi fyrir því að raungera drauma sína. Þetta er leikandi texti, leikur með orð og orðasambönd sem er eitt af einkennum Elísabetar sem skálds sem hún fylgir svo vel eftir í næstu sögu sinni um Önnu á Eyrarbakka þar sem hún bókstaflega setur eyra á bakka og í gegnum það eyra opnast ný veröld, dyr inn í annan heim.
Anna á Eyrarbakka (2015) hefur að undirtitli Upphaflega barnasaga og er kveikjan að frásögninni ferð og dvöl kvíðafulls rithöfundar í skáldahús á Eyrarbakka. Barn sem er kannski ekki af þessum heimi knýr dyra hjá skáldinu og opnar hug þess - beinir sjónum skáldsins annað og spyr það undarlegra spurninga sem dregur athyglina frá upphaflegu markmiði dvalarinnar í húsi sem er vissulega á afskekktum stað utan höfuðborgar og nálægt úthafsöldu Norður Atlandshafsins. Hún sér skarfinn í hundraða tali á gömlu steinbryggjunni og tengir hann við minningu að vestan og við ómæli tímans. Stúlkan dregur hins vegar skáldið inn í aðra atburðarás sem er hrollvekjandi og leikur sér með endurtekningar eins og í talmáli eða í ryþma. Hér er um heillandi flæðitexta að ræða í formi fantasíu sem býr til tengingu við aðra heima í gegnum eyra, lifandi og afskorið sem er borið fram á bakka: Myndhverfð og óvænt útgáfa af Eyrarbakka.
Hér er höfðað til heyrnar því sögumaður heyrir skvaldur í Singapúr, hvernig vagga Mesapótamíu ruggaði ofurhægt sögulega í gegnum eyrað á bakkanum - en síðan brýtur hún upp þennan skilning á veröldinni með orðaleik og breytir Mongolíu í mongólíta sem þarf að skera eyrað af og stúlkan sker það af. Sögumaður nýtir sér eyrað eins og gátt inn í aðra heima því fantasían þarf alltaf að hafa dyr eða lykla að öðrum heimi. Hér er það gert í gegnum eyra sem hlustar á þjáningar heimsins, stríðshörmungar, flóttamannavanda og drukknun barna í Miðjarðarhafi. Við þurfum að hlusta, kunna að hlusta á aðra, hlusta á þjáningar þeirra, örvæntingu, ímyndanir og djöfulsskap. Eyrað er ein af leiðunum ásamt öðrum skynsviðum inn í heilann og til hjartans.
Niðurlag
Elísabet Jökulsdóttir er höfundur sem flakkar á milli forma. Hún er síleitandi og skrifandi um svipað efni en finnur því alltaf nýtt eða endurnýjanlegt form. Umfjöllunarefnið og lífsreynsla hennar sækir stíft á hug hennar sem hún finnur útrás og skáldlega sköpun á ótrúlega fjölbreyttan hátt, hversdagslegan og djúpan í senn og í mismunandi persónum og á ólíkum sviðum.
Allt verður Elísabetu að skáldskap eða skulum við segja list. Listsköpun hennar býr í því hreinlega að bjóða góðan daginn og segja að þetta líði hjá, komast heil og sterkari í gegnum lífið og lækna þá sjúkdóma og örvun sem glímt er við, alkahólisma og geðveiki, hugaróra og sköpun. Segja má að þáttur í sköpun hennar og skrifum sé eins og SKRIFTUN eða játun og leitun að sátt við sjálfa sig, umhverfi sitt, fjölskyldu sína og guð. Verk hennar Bænahúsið ber þess sterkust merki en sú bók er í raun persónuleg og trúarleg handbók til betra og æðra lífs. Hún þarf hreinlega að rétta sig af til að lifa og hún réttir sig meðal annars af með því að skrifa. Finna má þennan þráð í flestum verka hennar: gagnvart móðurinni í Dauðanum í veiðafæraskúrnum, gagnvart föðurnum í Ísbjörninn á Hótel Viktoría, gagnvart fordómum, kynlífi og ást í Heilræði lásasmiðsins og svo mætti áfram telja.
Eins og áður hefur komið fram er Elísabet ekki ritstýrt skáld. Að því leyti lýtur hún ekki kröfum markaðarins nema þess sem hún hefur búið til sjálf með persónulegum, sýnilegum, talandi og skapandi tengslum við lesendur sína: með sjálfsölu bóka sinna. Þess vegna hefur hún skapað sér FRELSI til að gefa út bækur sem forlögin myndu líklega hafna. Hún lætur slag standa og verkin hennar eru eins og persóna hennar, margbrotin, fjölbreytt, mótsagnakennd, þau eru augnablik fremur en rökleg og mótuð framvinda sem lagar sig að kröfum, straumum og stefnum. Í verkum Elísabetar verður hið handahófskennda að heild þegar á allt er litið. Höfundar þurfa nefnilega að fylgja sjálfum sér og sköpun sinni af einlægni og trúmennsku og það gerir hún svo sannarlega þrátt fyrir erfiðleika og andstöðu og hefur haldið áfram að skrifa og skapa af því að það er köllun og örugglega leið til frelsis og lækninga.
Jón Özur Snorrason, apríl 2021